Kada su ulicama Novog Pazara, pre nekog vremena, prvi put prošetali mladi ljudi karakterističnog izgleda – sa skraćenim pantalonama, okruglim kapama na glavama i dugim bradama, tome niko nije pridavao neku posebnu pažnju. U sandžačkom sudaru urbanog i ruralnog, i pomešanih uticaja Istoka i Zapada, to je izgledalo kao delić opšteg šarenila različitih stilova. Ubrzo je, međutim, postalo jasno da je takav način odevanja karakterističan za one koji sebe nazivaju poklonicima izvornog tumačenja islama, i da novopazarski vehabisti imaju svoje istomišljenike u Bosni i na severu Crne Gore. No njihova ubeđenja ubrzo više nisu bila sama sebi dovoljna, pa su usledile i konkretne akcije: najpre je u Pazaru sprečeno održavanje koncerta grupe Balkanika, potom je došlo do pucnjave ispred Arab-džamije, ali je kulminacije usledila kada su se specijalne snaga policije sukobile sa naoružanim vehabijama u selu Donja Trnava. Stoga je delovanje vehabija i eventualna odgovornost nekih državnih službi za eskalaciju nasilja u Sandžaku, tema i naše današnje emisije u kojoj između ostalih učestvuju:
• Predsednik Bošnjačkog nacionalnog veća Sandžaka Džemail Suljević
• Direktor američkog Centra za međunarodne odnose Instituta Rokford Srđa Trifković
• Profesor Fakulteta islamskih nauka iz Sarajeva Džemaludin Latić
• Dekan novopazarskog Fakulteta za islamske studije i zamenik sandžakog muftije Mevlud Dudić
U reagovanju na nedavne dogadjaje u Sandžaku predsednik Koordinacionog tela za jug Srbije Rasim Ljajić je rekao:
„Glavni uhapšeni vehabija, koji je otvorio vatru na policiju, pobegao je pre mesec dana iz novopazarskog zatvora. Dakle, čovek koji je na volšeban način izašao iz novopazarskog zatvora – obavestio je upravnika zatvora da se neće vraćati u zatvor i to nikoga nije previše uzbudilo – izgleda da je organizator cele grupe. Prema tome, ovo mora zaista da dobije konačni epilog i na sudu, ali i da se vidi da li postoji neko ko iza ove grupe i politički stoji“
Odelo je stvar izbora
RSE: Dok istražni organi Specijalnog suda u Beogradu pokušavaju da rasvetle ovaj slučaj, stanovnici Sandžaka još uvek su u šoku zbog onoga što su doživeli poslednjih dana, jer su jedinice specijalne policije pod punom opremom i naoružanjem, probudile sećanja na neka ratna vremena:
TRIFKOVIĆ: Mislim da nije reč o nekoj centralizovanoj strukturi koja ima svoj komandno-kontrolni lanac, već da je verovatno reč o nekoj grupi koja deluje na sopstvenu inicijativu. Verovatno je reč o lokalnim „usijanim glavama“.
LATIĆ: Mladića koji izabere da nosi bradu, šire hlače i da na taj način razumijeva običaje božjeg poslanika, ne bi smatrao zlom. Muslimani Balkana postaju svjetski građani, hodaju čitavim svijetom, žive u savremenom svijetu gdje svako ima pravo da se oblači kako on hoće, gdje se ljudi oblače kako hoće i niko ih za to ne osuđuje. To su privatne stvari, ljudska prava i nema razloga da država poseže za nasiljem ako je čovjek miroljubiv i ako je to neki njegov izbor.
RSE: Da li pojava vernika koji tvrde da praktikuju izvorni islam u ovom regionu, ipak predstavlja iznenađenje?
DUDIĆ: Ne bih rekao da predstavlja neko posebno iznenađenje. Jedino jedinstvena i stabilna Islamska zajednica može stati u kraj tim i sličnim devijacijama. Dakle, budemo li imali jedinstvenu i stabilnu islamsku zajednicu, tih problema zasigurno neće biti u ovoj mjeri.
SULJEVIĆ: Pojava vehabija može istovremeno značiti nezadovoljstvo društvenim okolnostima i ekonomskom situacijom. Uglavnom se radi o nezaposlenim ljudima ili iritiranim i frustriranim mnogim situacijama, ne samo ekonomskim nego i političkim zbivanjima. Da li je moralo da se desi ovo zadnje ubistvo? Prema najnovijim informacijama koje sam čuo, uopšte nije bilo nikakvih bombi, niti bilo kakvog suprotstavljanja, već se jednostavno tako htjelo i to se desilo. Sve je to sumnjivo. Posebno je sumnjivo kada se kaže da je to državna tajna. Ja mislim da je i država tu umiješala prste.
Minuli rat i novi prostori vehabizma
RSE: Mada oni koje nazivaju vehabijama kažu za sebe da su sledbenici hanefijskog meseba, tj, jedne od škola u tumačenju Kurana, nužno se nameće pitanje – može li se na osnovu onoga što se događalo poslednjih dana govoriti o nekoj vrsti pokreta koji se razvija u Sandžaku, ili je to samo stvar šačice tvrdih vernika?
TRIFKOVIĆ: Mislim da bi za jedan ozbiljan pokret bilo potrebno da postoji organizaciona struktura i lanac komande i kontrole koji doseže do nekih spoljnih centara. Međutim, ne bih rekao da smo došli u tu fazu, jer ogromna većina Islamske zajednice smatra da je model organizovanja i model autoritarne strukture koju sledi ustaljena verzija islama, ona koju treba slediti i koja je urodila za njih solidnim rezultatima tokom protekle decenije i po. Dalje smatraju da bi vehabizam mogao da narušava koheziju te zajednice i da naškodi njenim dugoročnijim političkim aspiracijama, koje, nesumnjivo, idu za što većim stepenom autonomije Sandžaka, jer bi predstavio Islamsku zajednicu kao radikalizovanu i kao pretnju integritetu i stabilnosti same Srbije.
LATIĆ: Islam je vjera jedne izuzetne širine, vjera koja traži argumentaciju, jedna racionalna vjera. Na koncu, vjerski pravci koji su se u islamu pojavili su blagoslov te vjere, budući da je islam univerzalna vjera. Znači, oni su sasvim legitimni, čak i dobrodošli. Onda imate te intelektualne napore da se zadrži autentičnost izvornog islama i da se ona primjenjuje onako kako je najbolje za prilike u kojima muslimani žive.
RSE: Mada je Islamska zajednica bivše Jugoslavije bila jedna od najotvorenijih, prvi misionari selefizma, koji se kolokvijalno nazivaju vahabijama, stigli su na ove prostore na samom početku rata. Njihova misija je u prvim danima bosanskog sukoba bila pre svega humanitarnog karaktera, ali je od dobrovoljaca iz islamskih zemalja tokom rata formirana jedinica El-Mudžahidin. Mnogi njeni pripadnici su u poratnom periodu vratili u zemlje svog porekla, ali je nemali broj ostao u Bosni i Hercegovini, odakle se i danas prostire uticaj vehabija na region Sandžaka:
TRIFKOVIĆ: Pojava vehabija u Sandžaku je rezultat njihove prethodne pojave na prostoru Bosne i Hercegovine. Oni se tu nisu pojavili pod direktnim uticajem spolja, već kao sekundarna manifestacija njihovog pojavljivanja na bosanskohercegovačkoj sceni u vreme rata 1992-1995 godine. Nema sumnje da rukovodstvo Islamske zajednice u Novom Pazaru održava veoma bliske veze sa Sarajevom i koordinira svoje nastupe i svoju strategiju sa Sarajevom, ali s druge strane, s obzirom da vehabije ne uživaju naklonost zvaničnika islamskih struktura, bilo u Bosni ili u Sandžaku, nema sumnje da je u slučaju tih veza reč o neformalnim kontaktima, koji eventualno mogu da dosežu i do struktura povezanih sa džamijom kralja Fahda u Sarajevu, koja je evo već punih sedam godina jedan od glavnih rasadnika vehabizma. Rekao bih da je reč o neformalnim kanalima, da je reč o grupama koje nisu podložne komandi iz jednoga centra. Kada budemo znali celu priču o ovoj grupi u Sandžaku, verujem da će se ustanoviti da ako i postoje spoljne veze, te spoljne veze su pre svega sa neformalnim centrima koji ne uživaju imprimatur, ne uživaju blagoslov vlasti u Rijadu. Jer, u suštini, Saudijska Arabija kao glavni nosilac vehabizma kao državno odobrene varijante islama, nema interes da širi terorizam ili da ohrabruje bilo kakav nastup koji bi mirisao na nasilje.
LATIĆ: To o čemu mi govorimo možete sresti u svim muslimanskim narodima. Takvo jedno reducirano tumačenje islama, tumačenje islama koje odbija šire komentare, odbija knjige, odbija rasprave, polemiku i tako dalje, prisutno je u većem dijelu islamskog svijeta, pogotovo tamo gdje su muslimani zaostali, siromašni, nezadovoljni i tako dalje. To se prelilo i ovdje. Naravno, ratovi koji su se dešavali na tlu Jugoslavije su takođe imali svoga uticaja. To treba istraživati kao fenomen koji se ovde desio.
RSE: Mada u vreme zločina nad Bošnjacima koji su u Srebrenici dosegle razmere genocida, niko nije postavljao pitanje šta su radili pojedini dobrovoljci iz islamskih zemalja, vremenom su na površinu isplivali dokazi o mnogim zločinima koje su oni počinili u Bosni. Pojedini islamisti tvrde da je njihov rigidni pristup veri upravo otvorio vrata za zlodela na terenu, pa se postavlja pitanje same prirode učenja Muhameda Ibn Vahaba, koja danas ima svoje poklonike u Bosni, Srbiji i Crnoj Gori:
LATIĆ: Vehabizam je bio jedan politički pokret u Arabiji u vrijeme stvaranja nacionalnih država u tom području. Ljudi koje mi zovemo vehabijama zapravo slijede takozvani hambelijski meseb. Ahmed Ibn Hanbel je jedan poštovani vjerski učenjak, koji je taj meseb upotrijebio za promicanje svojih političkih stavova. Znači, vehabizam treba promatrati kao jedno historijsko pitanje, ali i kao pitanje jedne države, u ovom slučaju Kraljevine Saudijske Arabije.
TRIFKOVIĆ: Muhamed Ibn Abd al-Vahab je u 18. veku razvio ideju povratka izvornom tumačenju islama, vrlo striktnom i vrlo bukvalnom tumačenju kako Kurana tako i hadisa odnosno sune (tradicije). On je u tom kontekstu odbijao čitav niz novotarija, koje on nije smatrao utemeljenim u suni (tradiciji), uključujući molitve na grobovima islamskih proroka i svetaca, uključujući čitav niz verskih prakticiranja koja su nastala tokom vekovia posle Muhameda. Njegov osnovni stav, međutim, koji je posle postao zvanična ideologija Arabije, jeste da su nevernički režimi suštinski nelegitimni. I da ne može biti nikakvog ni mira ni kompromisa između „jedine istinske vere“ i nevernika. To je pokret koji bi se u grubim crtama mogao uporediti sa vrlo striktnim protestantskim puritanizmom koji je nastao krajem 16. i početkom 17. veka kao reakcija na ono što su sledbenici recimo anabaptista ili kalvinista u to vreme smatrali za korumpiran i raskošni sklon Rimokatoličke crkve.
LATIĆ: Ja bih te ljude najradije nazvao vjerskim puritancima, ljudima s rigoroznim moralnim shvatanjima. To su mladi ljudi koje treba razumjeti. Što se mene tiče, oni su naša braća. Svako ko vjeruje u jednoga boga – Allaha džellešanuhu – slijedi poslanika Muahmeda, slijedi Kuran, ko se okreće prema kibli, prema Kabi, on je naš brat u islamu.
RSE: To što se jedan broj zagovornika konzervativne struje vernika u Sandžaku naoružavao, poslužilo je u Srbiji za dodatno širenje stereotipa o islamskom militarizmu koji vladaju još od vremena ratova na ovim prostorima. To je bio i povod za novo jačanje animoziteta prema islamu, i pokušaja da se najveći broj pripadnika ove vere poistoveti sa teroristima:
TRIFKOVIĆ: Smatram da je vehabizam manje opasan za Srbiju nego klasični sunitski, ili da ga uslovno na zovem otomanski oblik islamizma, koji više funkcioniše po principu „tiha voda breg roni“. Zbog svog izrazitog radikalizma, koji čak otuđuje i mnoge pripadnike same Islamske zajednice, vehabisti na sebe svraćaju veliku pažnju, bude pozornost i stvaraju jednu tenziju koja sa stanovišta Islamske zajednice u celini nije dobrodošla.
LATIĆ: Onoga časa kada neko posegne za stvarima koje naša vjera ne dopušta – za nasiljem, za neopravdanom upotrebom sile, za obespravljivanjem, za vrijeđanjem i tako dalje, on sam sebe diskvalificira i izlazi iz naše vjere, pogotovo ako se radi o krvnim deliktima i tome slično. Naš poslanik je rekao da čovjek može da učini grijeh, ali onaj koji drugom ljudskom biću, znači ne samo muslimanu nego bilo kojem drugom ljudskom biću, oduzme život, on izlazi iz djelokruga islama. Prema tome, ti koji se služe i žele da se služe nasiljem – govorim sa stanovišta svoje vjere – oni su za osudu. Njima se treba baviti zakon, kao i svakim čovjekom koji poseže za silom i za nasiljem.
RSE: Vehabisti su u samoj Bosni i Hercegovini poslednjih meseci izazvali niz incidenata, nastojeći da preuzmu pojedine džamije. Koliko su zapravo na ovim prostorima uopšte brojni sledbenici ove radikalne struje islama?
TRIFKOVIĆ: Kao što smo videli na pogrebu jednog od njihovih lidera u Tuzli prošlog meseca, oni su u stanju da mobilišu impozantan broj svojih sledbenika, i to pretežno mlađih, ali to još uvek ne znači da su uspeli da daju ton zajednici u celini. Mislim da je među mlađom generacijom njihov potencijal za rast znatan, jer kada imamo još uvek nekonsolidovane državne zajednice, bilo u postdejtonskoj Bosni ili na Kosovu, sigurno je da ćemo još za dugi niz godina imati i mogućnost radikalizacije pripadnika mlađe generacije među muslimanima. Jer, uvek kada imate političku nekonsolidovanost, propraćenu ekonomskom neizvesnošću i nedostatkom dovoljno materijalno zadovoljavajućih prospekata, to pogoduje razvoju radikalizma.
DUDIĆ: Bošnjaci iz Sandžaka su u povijesti bili liberalni i uvijek su živjeli zajedno sa ostalima. Nikada nam nije bila smetnja to što živimo zajedno sa Srbima pravoslavcima. Naravno, željeli bismo da se i Srbi, tamo gdje su Bošnjaci muslimani u Srbiji manjina, na takav način prema njima odnose. Dakle, kada su u pitanju Bošnjaci muslimani u Sandžaku, ni u kom slučaju se ne može govoriti da je to radikalan i netolerantan narod. To se zaista ne može reći za sandžačkog Bošnjaka, odnosno pripadnika islama na području Sandžaka.
RSE: U pozadini pojave vehabija na ovim prostorima, nazire se sukob i u okviru same Islamske zajednice u Srbiji. U ovoj zemlji već odavno postoji Islamska zajednica Srbije sa sedištem u Beogradu koju vodi Hamdija Jusufspahić i Islamska zajednica Sandžaka na čijem je čelu muftija Muamer Zukorlić. Koliko ova razjedinjenost muslimana predstavlja zapravo plodno tlo za pojavu vehabizma?
Rascep u Islamskoj zajednici
TRIFKOVIĆ: Ne bih preuveličavao značaj nepostojanja potpunog konsenzusa među Islamskih zajednicama u Srbiji. Premda beogradski muftija ima, formalnopravno gledano, jednu impozantnu funkciju i titulu, u suštini nema za sobom veliki broj sledbenika. U suštini je Zukorlić taj koji dominira Islamskom zajednicom u Srbiji i koji ima iza sebe kako brojnost, tako i infrastrukturu.
DUDIĆ: Mi smo čvrsto ubijeđeni da je neko zloupotrijebio nasilje u ime vjere, a vjera i nasilje ne mogu ići jedno sa drugim, jer vjera isključuje nasilje. Dakle, ipak, pojava vehabija u Sandžaku ili drugim dijelovima gdje žive Bošnjaci muslimani, ne može se povezivati sa nejedinstvenom islamskom zajednicom. Neko je zloupotrijebio to nejedinstvo i došlo je do ovoga do čega je došlo.
RSE: Istovremeno, Sandžak već odavno potresa sukob dve najjače bošnjačke stranke – Stranke demokratske akcije Sandžaka i Sandžačke demokratske partije. Prvi su bliski aktuelnom premijeru Vojislavu Koštunici, drugi predsedniku Borisu Tadiću, ali politička elita Srbije, bez obzira na uzajamne antagonizme, zdušno podržava sukobe koji tinjaju među sandžačkim Bošnjacima:
SULJEVIĆ: Problemi u Sandžaku su počeli s početkom vlasti Slobodana Miloševića i njegovog režima. Tada je počeo taj teror u Sandžaku. Ta politika se praktično nastavlja i danas, ali u jednom daleko perfidnijem obliku. Sadašnji režim istovremeno podržava dvije vodeće bošnjačke opcije u Sandžaku, a istovremeno i jednu protiv druge suprotstavlja. Dakle, Bošnjaci su međusobno stranački zavađeni. I to ne samo ljudi koji su u strankama, nego su i građani bošnjačke nacionalnosti međusobno zavađeni. Ovdje se želi stvoriti jedna situacija međusobne netrpeljivosti, međusobne zavađenosti, da bi se upravo čitava stvar skrenula sa onog pravog cilja, koji smo zacrtali još 1991. godine, a to je – narod a ne manjina, rješenje statusa Sandžaka i položaja bošnjačkog naroda i ravnopravan položaj Bošnjaka u ovoj zemlji.
TRIFKOVIĆ: To je klasična tehnika koja teži prevazilaženju sopstvenih podela time što će se neko treći optužiti da te podele izaziva. A kad je o spoljnom svetu reč, Vlada Srbije predstavlja laku metu i omiljenog žrtvenog jarca, iz prostog razloga što još iz Miloševićevih vremena zvanični Beograd vuče lošu reputaciju i što je uvek on taj koji treba na neki način da dokazuje svoju nevinost.
RSE: Sandžak još od vremena početka ratnih sukoba na prostoru bivše Jugoslavije nije sigurno i mirno područje. Krhki mir se nekako održavao, sve dok oružani sukob sa vehabijama nije zasenio je sve one uzajamne pretnje, fizičke sukobe, pa i ubistva koja su bila posledica političkih strasti. Da li spoj političke nestabilnosti, verskih konflikta i manipulacija sa tom situacijom od strane aktuelnog režima, preti da ovaj region pretvori u bure baruta?
U Sandžaku vlada aprthejd
TRIFKOVIĆ: Kada bi zaista postojala neka makjavelistička igra Vlade Srbije da izazove rascepljenost među muslimanima, mislim da bi po prvi put Vlada Srbije ispoljila talenat za nekakve zakulisne scenarije i za složene, makjavelističke poteze, za koje do sada nije ispoljila ni trunku sposobnosti. Moj je utisak da većina sandžačkih muslimana i njihovo versko i političko vođstvo, ne želi da inicira bilo kakav potez koji bi eskalirao krizu i koji bi stavio Sandžak na dnevni red, dok se ne završi sa Kosovom. Naime, oni smatraju da bi im bilo daleko uputnije da sačekaju ishod koji veruju da neće biti posebno povoljan za Srbiju i da tek onda, kada s tim bude gotovo, na dnevni red dođe i sandžačko pitanje.
SULJEVIĆ: Država, državne službe ili državni aparat želi ovdje da proizvede neki problem. Mi smo ovdje u getu. Ovdje u Sandžaku vlada aparthejd. Glavni problem je u postojećem režimu Republike Srbije. On želi se da situacija u Sandžaku bude stalno napeta, da Bošnjaci zaborave na svoje osnovne političke zahtjeve – rješenje statusa Sandžaka i položaja bošnjačkog naroda. Bošnjaci u Sandžaku se praktično nalaze u getu, gdje se vrši ekonomska diskriminacija i kulturna i obrazovna asimilacija. Da bi se skrenula pažnja sa krupnih, političkih pitanja, insistira se na tome da se međusobno sukobljavamo, da se međusobno suprotstavljamo, pa ako bude moguće, pustiće nam i da se međusobno ubijamo.
RSE: Mada su nemiri u Sandžaku zadržali lokalni karakter, stanovnici zemalja u čitavom regionu sa zebnjom očekuju rasplet ovih događaja: Kosovo ulazi i krajnje osetljiv period rešavanja statusa, a pojedini mediji su prethodnih dana bili prepuni napisa o tome kako su sandžačke vehabije dobijale oružje upravo iz te pokrajine; Bosna se povija pod svojim unutrašnjim problemima, a više je nego očigledno da je centrala ovdašnjih vehabija upravo u toj zemlji; Crnu Goru potresa nacionalna podeljenost, dok se umnožavaju dokazi da je deo vehabija iz Sandžaka, nakon sukoba sa policijom, upravo prebegao u tu zemlju:
TRIFKOVIĆ: Taj fenomen će imati svoj nastavak za dugi niz godina, jer su njemu pre svega bile podložne generacije rođene krajem šezdesetih, tokom sedamdesetih, početkom osamdesetih godina. Oni traže nove alternative, nove varijante samoidentifikacije i za njih islam, bilo u svojoj otomansko-sunitskoj varijanti ili radikalnijoj vehabističkoj, nesumnjivo predstavlja atraktivnu opciju. Da li će ta opcija dobiti svoju artikulaciju u daljim centrifugalnim težnjama u odnosu na državu Srbiju, to tek treba videti. Ali ja ne bih bio iznenađen da nakon što kosovsko pitanje na ovaj ili onaj način bude rešeno, i Sandžak dođe na dnevni red. I to na način koji će predstavljati izazov ne samo Srbiji, već i Crnoj Gori.
SULJEVIĆ: Ako neko iza toga stoji, sigurno će nastojati da pojavu vehabizma maksimalno isproblematizira, da dođe do sukobljavanja unutar Islamske zajednice pa i šire – između Bošnjaka u Sandžaku. Ako država bude htjela, to može da se amortizuje. Međutim, nisam siguran da postoji takvo raspoloženje, sve dok je ovaj vladajući, aktuelni režim na snazi. Jer, situacija u Sandžaku je sad gora nego za vreme režima Slobodana Miloševića. Policija direktno ne hapsi ljude, ne maltretira ih na putevima, ali ovakvim perfidnim metodama, preko raznih službi, sukobljava Bošnjake međusobno da bi zaboravili na rešenje statusa Sandžaka i položaja bošnjačkog naroda. Dakle, međusobno nas sukobljava da bismo zaboravili na sve drugo.
RSE: Da li je u tom kontekstu vehabizam na ovim prostorima ipak samo prolazna epizoda?
DUDIĆ: Ja sam u to čvrsto ubijeđen. No, na to pitanje će vjerovatno morati dati odgovor državni organi i bezbjednosne službe, u kojoj mjeri su one uključene i u kolikoj mjeri one trebaju snositi odgovornost za sve ovo što se dešavalo u Sandžaku.
LATIĆ: Ukoliko budemo stvarima prilazili naučno, ukoliko svako bude radio svoj dio posla, mislim da će se stvari vremenom sleći. Na koncu, mislim da ipak ima pretjerivanja, da to i nije tolika opasnost, ukoliko budemo imali mudrosti i pameti da je na vrijeme zaustavimo.
RSE: S obzirom da su pucnji koji su se začuli u Sandžaku odjeknuli i u Bosni, Crnoj Gori i na Kosovu, više niko nema iluzija o prirodi i namerama militantnog krila vehabističkog pokreta. Pucnji su izgleda bili jedini način da se razbude svi oni koji su bili krajnje blagonakloni prema akcijama ovog pokreta, uključujući i službe koje su zatvarale oči pre oružjem koje je pristizalo na Sandžak, igrajući neke krajnje opasne igre sa ovim regionom.
• Predsednik Bošnjačkog nacionalnog veća Sandžaka Džemail Suljević
• Direktor američkog Centra za međunarodne odnose Instituta Rokford Srđa Trifković
• Profesor Fakulteta islamskih nauka iz Sarajeva Džemaludin Latić
• Dekan novopazarskog Fakulteta za islamske studije i zamenik sandžakog muftije Mevlud Dudić
U reagovanju na nedavne dogadjaje u Sandžaku predsednik Koordinacionog tela za jug Srbije Rasim Ljajić je rekao:
„Glavni uhapšeni vehabija, koji je otvorio vatru na policiju, pobegao je pre mesec dana iz novopazarskog zatvora. Dakle, čovek koji je na volšeban način izašao iz novopazarskog zatvora – obavestio je upravnika zatvora da se neće vraćati u zatvor i to nikoga nije previše uzbudilo – izgleda da je organizator cele grupe. Prema tome, ovo mora zaista da dobije konačni epilog i na sudu, ali i da se vidi da li postoji neko ko iza ove grupe i politički stoji“
Odelo je stvar izbora
RSE: Dok istražni organi Specijalnog suda u Beogradu pokušavaju da rasvetle ovaj slučaj, stanovnici Sandžaka još uvek su u šoku zbog onoga što su doživeli poslednjih dana, jer su jedinice specijalne policije pod punom opremom i naoružanjem, probudile sećanja na neka ratna vremena:
TRIFKOVIĆ: Mislim da nije reč o nekoj centralizovanoj strukturi koja ima svoj komandno-kontrolni lanac, već da je verovatno reč o nekoj grupi koja deluje na sopstvenu inicijativu. Verovatno je reč o lokalnim „usijanim glavama“.
LATIĆ: Mladića koji izabere da nosi bradu, šire hlače i da na taj način razumijeva običaje božjeg poslanika, ne bi smatrao zlom. Muslimani Balkana postaju svjetski građani, hodaju čitavim svijetom, žive u savremenom svijetu gdje svako ima pravo da se oblači kako on hoće, gdje se ljudi oblače kako hoće i niko ih za to ne osuđuje. To su privatne stvari, ljudska prava i nema razloga da država poseže za nasiljem ako je čovjek miroljubiv i ako je to neki njegov izbor.
RSE: Da li pojava vernika koji tvrde da praktikuju izvorni islam u ovom regionu, ipak predstavlja iznenađenje?
DUDIĆ: Ne bih rekao da predstavlja neko posebno iznenađenje. Jedino jedinstvena i stabilna Islamska zajednica može stati u kraj tim i sličnim devijacijama. Dakle, budemo li imali jedinstvenu i stabilnu islamsku zajednicu, tih problema zasigurno neće biti u ovoj mjeri.
SULJEVIĆ: Pojava vehabija može istovremeno značiti nezadovoljstvo društvenim okolnostima i ekonomskom situacijom. Uglavnom se radi o nezaposlenim ljudima ili iritiranim i frustriranim mnogim situacijama, ne samo ekonomskim nego i političkim zbivanjima. Da li je moralo da se desi ovo zadnje ubistvo? Prema najnovijim informacijama koje sam čuo, uopšte nije bilo nikakvih bombi, niti bilo kakvog suprotstavljanja, već se jednostavno tako htjelo i to se desilo. Sve je to sumnjivo. Posebno je sumnjivo kada se kaže da je to državna tajna. Ja mislim da je i država tu umiješala prste.
Minuli rat i novi prostori vehabizma
RSE: Mada oni koje nazivaju vehabijama kažu za sebe da su sledbenici hanefijskog meseba, tj, jedne od škola u tumačenju Kurana, nužno se nameće pitanje – može li se na osnovu onoga što se događalo poslednjih dana govoriti o nekoj vrsti pokreta koji se razvija u Sandžaku, ili je to samo stvar šačice tvrdih vernika?
TRIFKOVIĆ: Mislim da bi za jedan ozbiljan pokret bilo potrebno da postoji organizaciona struktura i lanac komande i kontrole koji doseže do nekih spoljnih centara. Međutim, ne bih rekao da smo došli u tu fazu, jer ogromna većina Islamske zajednice smatra da je model organizovanja i model autoritarne strukture koju sledi ustaljena verzija islama, ona koju treba slediti i koja je urodila za njih solidnim rezultatima tokom protekle decenije i po. Dalje smatraju da bi vehabizam mogao da narušava koheziju te zajednice i da naškodi njenim dugoročnijim političkim aspiracijama, koje, nesumnjivo, idu za što većim stepenom autonomije Sandžaka, jer bi predstavio Islamsku zajednicu kao radikalizovanu i kao pretnju integritetu i stabilnosti same Srbije.
LATIĆ: Islam je vjera jedne izuzetne širine, vjera koja traži argumentaciju, jedna racionalna vjera. Na koncu, vjerski pravci koji su se u islamu pojavili su blagoslov te vjere, budući da je islam univerzalna vjera. Znači, oni su sasvim legitimni, čak i dobrodošli. Onda imate te intelektualne napore da se zadrži autentičnost izvornog islama i da se ona primjenjuje onako kako je najbolje za prilike u kojima muslimani žive.
RSE: Mada je Islamska zajednica bivše Jugoslavije bila jedna od najotvorenijih, prvi misionari selefizma, koji se kolokvijalno nazivaju vahabijama, stigli su na ove prostore na samom početku rata. Njihova misija je u prvim danima bosanskog sukoba bila pre svega humanitarnog karaktera, ali je od dobrovoljaca iz islamskih zemalja tokom rata formirana jedinica El-Mudžahidin. Mnogi njeni pripadnici su u poratnom periodu vratili u zemlje svog porekla, ali je nemali broj ostao u Bosni i Hercegovini, odakle se i danas prostire uticaj vehabija na region Sandžaka:
TRIFKOVIĆ: Pojava vehabija u Sandžaku je rezultat njihove prethodne pojave na prostoru Bosne i Hercegovine. Oni se tu nisu pojavili pod direktnim uticajem spolja, već kao sekundarna manifestacija njihovog pojavljivanja na bosanskohercegovačkoj sceni u vreme rata 1992-1995 godine. Nema sumnje da rukovodstvo Islamske zajednice u Novom Pazaru održava veoma bliske veze sa Sarajevom i koordinira svoje nastupe i svoju strategiju sa Sarajevom, ali s druge strane, s obzirom da vehabije ne uživaju naklonost zvaničnika islamskih struktura, bilo u Bosni ili u Sandžaku, nema sumnje da je u slučaju tih veza reč o neformalnim kontaktima, koji eventualno mogu da dosežu i do struktura povezanih sa džamijom kralja Fahda u Sarajevu, koja je evo već punih sedam godina jedan od glavnih rasadnika vehabizma. Rekao bih da je reč o neformalnim kanalima, da je reč o grupama koje nisu podložne komandi iz jednoga centra. Kada budemo znali celu priču o ovoj grupi u Sandžaku, verujem da će se ustanoviti da ako i postoje spoljne veze, te spoljne veze su pre svega sa neformalnim centrima koji ne uživaju imprimatur, ne uživaju blagoslov vlasti u Rijadu. Jer, u suštini, Saudijska Arabija kao glavni nosilac vehabizma kao državno odobrene varijante islama, nema interes da širi terorizam ili da ohrabruje bilo kakav nastup koji bi mirisao na nasilje.
LATIĆ: To o čemu mi govorimo možete sresti u svim muslimanskim narodima. Takvo jedno reducirano tumačenje islama, tumačenje islama koje odbija šire komentare, odbija knjige, odbija rasprave, polemiku i tako dalje, prisutno je u većem dijelu islamskog svijeta, pogotovo tamo gdje su muslimani zaostali, siromašni, nezadovoljni i tako dalje. To se prelilo i ovdje. Naravno, ratovi koji su se dešavali na tlu Jugoslavije su takođe imali svoga uticaja. To treba istraživati kao fenomen koji se ovde desio.
RSE: Mada u vreme zločina nad Bošnjacima koji su u Srebrenici dosegle razmere genocida, niko nije postavljao pitanje šta su radili pojedini dobrovoljci iz islamskih zemalja, vremenom su na površinu isplivali dokazi o mnogim zločinima koje su oni počinili u Bosni. Pojedini islamisti tvrde da je njihov rigidni pristup veri upravo otvorio vrata za zlodela na terenu, pa se postavlja pitanje same prirode učenja Muhameda Ibn Vahaba, koja danas ima svoje poklonike u Bosni, Srbiji i Crnoj Gori:
LATIĆ: Vehabizam je bio jedan politički pokret u Arabiji u vrijeme stvaranja nacionalnih država u tom području. Ljudi koje mi zovemo vehabijama zapravo slijede takozvani hambelijski meseb. Ahmed Ibn Hanbel je jedan poštovani vjerski učenjak, koji je taj meseb upotrijebio za promicanje svojih političkih stavova. Znači, vehabizam treba promatrati kao jedno historijsko pitanje, ali i kao pitanje jedne države, u ovom slučaju Kraljevine Saudijske Arabije.
TRIFKOVIĆ: Muhamed Ibn Abd al-Vahab je u 18. veku razvio ideju povratka izvornom tumačenju islama, vrlo striktnom i vrlo bukvalnom tumačenju kako Kurana tako i hadisa odnosno sune (tradicije). On je u tom kontekstu odbijao čitav niz novotarija, koje on nije smatrao utemeljenim u suni (tradiciji), uključujući molitve na grobovima islamskih proroka i svetaca, uključujući čitav niz verskih prakticiranja koja su nastala tokom vekovia posle Muhameda. Njegov osnovni stav, međutim, koji je posle postao zvanična ideologija Arabije, jeste da su nevernički režimi suštinski nelegitimni. I da ne može biti nikakvog ni mira ni kompromisa između „jedine istinske vere“ i nevernika. To je pokret koji bi se u grubim crtama mogao uporediti sa vrlo striktnim protestantskim puritanizmom koji je nastao krajem 16. i početkom 17. veka kao reakcija na ono što su sledbenici recimo anabaptista ili kalvinista u to vreme smatrali za korumpiran i raskošni sklon Rimokatoličke crkve.
LATIĆ: Ja bih te ljude najradije nazvao vjerskim puritancima, ljudima s rigoroznim moralnim shvatanjima. To su mladi ljudi koje treba razumjeti. Što se mene tiče, oni su naša braća. Svako ko vjeruje u jednoga boga – Allaha džellešanuhu – slijedi poslanika Muahmeda, slijedi Kuran, ko se okreće prema kibli, prema Kabi, on je naš brat u islamu.
RSE: To što se jedan broj zagovornika konzervativne struje vernika u Sandžaku naoružavao, poslužilo je u Srbiji za dodatno širenje stereotipa o islamskom militarizmu koji vladaju još od vremena ratova na ovim prostorima. To je bio i povod za novo jačanje animoziteta prema islamu, i pokušaja da se najveći broj pripadnika ove vere poistoveti sa teroristima:
TRIFKOVIĆ: Smatram da je vehabizam manje opasan za Srbiju nego klasični sunitski, ili da ga uslovno na zovem otomanski oblik islamizma, koji više funkcioniše po principu „tiha voda breg roni“. Zbog svog izrazitog radikalizma, koji čak otuđuje i mnoge pripadnike same Islamske zajednice, vehabisti na sebe svraćaju veliku pažnju, bude pozornost i stvaraju jednu tenziju koja sa stanovišta Islamske zajednice u celini nije dobrodošla.
LATIĆ: Onoga časa kada neko posegne za stvarima koje naša vjera ne dopušta – za nasiljem, za neopravdanom upotrebom sile, za obespravljivanjem, za vrijeđanjem i tako dalje, on sam sebe diskvalificira i izlazi iz naše vjere, pogotovo ako se radi o krvnim deliktima i tome slično. Naš poslanik je rekao da čovjek može da učini grijeh, ali onaj koji drugom ljudskom biću, znači ne samo muslimanu nego bilo kojem drugom ljudskom biću, oduzme život, on izlazi iz djelokruga islama. Prema tome, ti koji se služe i žele da se služe nasiljem – govorim sa stanovišta svoje vjere – oni su za osudu. Njima se treba baviti zakon, kao i svakim čovjekom koji poseže za silom i za nasiljem.
RSE: Vehabisti su u samoj Bosni i Hercegovini poslednjih meseci izazvali niz incidenata, nastojeći da preuzmu pojedine džamije. Koliko su zapravo na ovim prostorima uopšte brojni sledbenici ove radikalne struje islama?
TRIFKOVIĆ: Kao što smo videli na pogrebu jednog od njihovih lidera u Tuzli prošlog meseca, oni su u stanju da mobilišu impozantan broj svojih sledbenika, i to pretežno mlađih, ali to još uvek ne znači da su uspeli da daju ton zajednici u celini. Mislim da je među mlađom generacijom njihov potencijal za rast znatan, jer kada imamo još uvek nekonsolidovane državne zajednice, bilo u postdejtonskoj Bosni ili na Kosovu, sigurno je da ćemo još za dugi niz godina imati i mogućnost radikalizacije pripadnika mlađe generacije među muslimanima. Jer, uvek kada imate političku nekonsolidovanost, propraćenu ekonomskom neizvesnošću i nedostatkom dovoljno materijalno zadovoljavajućih prospekata, to pogoduje razvoju radikalizma.
DUDIĆ: Bošnjaci iz Sandžaka su u povijesti bili liberalni i uvijek su živjeli zajedno sa ostalima. Nikada nam nije bila smetnja to što živimo zajedno sa Srbima pravoslavcima. Naravno, željeli bismo da se i Srbi, tamo gdje su Bošnjaci muslimani u Srbiji manjina, na takav način prema njima odnose. Dakle, kada su u pitanju Bošnjaci muslimani u Sandžaku, ni u kom slučaju se ne može govoriti da je to radikalan i netolerantan narod. To se zaista ne može reći za sandžačkog Bošnjaka, odnosno pripadnika islama na području Sandžaka.
RSE: U pozadini pojave vehabija na ovim prostorima, nazire se sukob i u okviru same Islamske zajednice u Srbiji. U ovoj zemlji već odavno postoji Islamska zajednica Srbije sa sedištem u Beogradu koju vodi Hamdija Jusufspahić i Islamska zajednica Sandžaka na čijem je čelu muftija Muamer Zukorlić. Koliko ova razjedinjenost muslimana predstavlja zapravo plodno tlo za pojavu vehabizma?
Rascep u Islamskoj zajednici
TRIFKOVIĆ: Ne bih preuveličavao značaj nepostojanja potpunog konsenzusa među Islamskih zajednicama u Srbiji. Premda beogradski muftija ima, formalnopravno gledano, jednu impozantnu funkciju i titulu, u suštini nema za sobom veliki broj sledbenika. U suštini je Zukorlić taj koji dominira Islamskom zajednicom u Srbiji i koji ima iza sebe kako brojnost, tako i infrastrukturu.
DUDIĆ: Mi smo čvrsto ubijeđeni da je neko zloupotrijebio nasilje u ime vjere, a vjera i nasilje ne mogu ići jedno sa drugim, jer vjera isključuje nasilje. Dakle, ipak, pojava vehabija u Sandžaku ili drugim dijelovima gdje žive Bošnjaci muslimani, ne može se povezivati sa nejedinstvenom islamskom zajednicom. Neko je zloupotrijebio to nejedinstvo i došlo je do ovoga do čega je došlo.
RSE: Istovremeno, Sandžak već odavno potresa sukob dve najjače bošnjačke stranke – Stranke demokratske akcije Sandžaka i Sandžačke demokratske partije. Prvi su bliski aktuelnom premijeru Vojislavu Koštunici, drugi predsedniku Borisu Tadiću, ali politička elita Srbije, bez obzira na uzajamne antagonizme, zdušno podržava sukobe koji tinjaju među sandžačkim Bošnjacima:
SULJEVIĆ: Problemi u Sandžaku su počeli s početkom vlasti Slobodana Miloševića i njegovog režima. Tada je počeo taj teror u Sandžaku. Ta politika se praktično nastavlja i danas, ali u jednom daleko perfidnijem obliku. Sadašnji režim istovremeno podržava dvije vodeće bošnjačke opcije u Sandžaku, a istovremeno i jednu protiv druge suprotstavlja. Dakle, Bošnjaci su međusobno stranački zavađeni. I to ne samo ljudi koji su u strankama, nego su i građani bošnjačke nacionalnosti međusobno zavađeni. Ovdje se želi stvoriti jedna situacija međusobne netrpeljivosti, međusobne zavađenosti, da bi se upravo čitava stvar skrenula sa onog pravog cilja, koji smo zacrtali još 1991. godine, a to je – narod a ne manjina, rješenje statusa Sandžaka i položaja bošnjačkog naroda i ravnopravan položaj Bošnjaka u ovoj zemlji.
TRIFKOVIĆ: To je klasična tehnika koja teži prevazilaženju sopstvenih podela time što će se neko treći optužiti da te podele izaziva. A kad je o spoljnom svetu reč, Vlada Srbije predstavlja laku metu i omiljenog žrtvenog jarca, iz prostog razloga što još iz Miloševićevih vremena zvanični Beograd vuče lošu reputaciju i što je uvek on taj koji treba na neki način da dokazuje svoju nevinost.
RSE: Sandžak još od vremena početka ratnih sukoba na prostoru bivše Jugoslavije nije sigurno i mirno područje. Krhki mir se nekako održavao, sve dok oružani sukob sa vehabijama nije zasenio je sve one uzajamne pretnje, fizičke sukobe, pa i ubistva koja su bila posledica političkih strasti. Da li spoj političke nestabilnosti, verskih konflikta i manipulacija sa tom situacijom od strane aktuelnog režima, preti da ovaj region pretvori u bure baruta?
U Sandžaku vlada aprthejd
TRIFKOVIĆ: Kada bi zaista postojala neka makjavelistička igra Vlade Srbije da izazove rascepljenost među muslimanima, mislim da bi po prvi put Vlada Srbije ispoljila talenat za nekakve zakulisne scenarije i za složene, makjavelističke poteze, za koje do sada nije ispoljila ni trunku sposobnosti. Moj je utisak da većina sandžačkih muslimana i njihovo versko i političko vođstvo, ne želi da inicira bilo kakav potez koji bi eskalirao krizu i koji bi stavio Sandžak na dnevni red, dok se ne završi sa Kosovom. Naime, oni smatraju da bi im bilo daleko uputnije da sačekaju ishod koji veruju da neće biti posebno povoljan za Srbiju i da tek onda, kada s tim bude gotovo, na dnevni red dođe i sandžačko pitanje.
SULJEVIĆ: Država, državne službe ili državni aparat želi ovdje da proizvede neki problem. Mi smo ovdje u getu. Ovdje u Sandžaku vlada aparthejd. Glavni problem je u postojećem režimu Republike Srbije. On želi se da situacija u Sandžaku bude stalno napeta, da Bošnjaci zaborave na svoje osnovne političke zahtjeve – rješenje statusa Sandžaka i položaja bošnjačkog naroda. Bošnjaci u Sandžaku se praktično nalaze u getu, gdje se vrši ekonomska diskriminacija i kulturna i obrazovna asimilacija. Da bi se skrenula pažnja sa krupnih, političkih pitanja, insistira se na tome da se međusobno sukobljavamo, da se međusobno suprotstavljamo, pa ako bude moguće, pustiće nam i da se međusobno ubijamo.
RSE: Mada su nemiri u Sandžaku zadržali lokalni karakter, stanovnici zemalja u čitavom regionu sa zebnjom očekuju rasplet ovih događaja: Kosovo ulazi i krajnje osetljiv period rešavanja statusa, a pojedini mediji su prethodnih dana bili prepuni napisa o tome kako su sandžačke vehabije dobijale oružje upravo iz te pokrajine; Bosna se povija pod svojim unutrašnjim problemima, a više je nego očigledno da je centrala ovdašnjih vehabija upravo u toj zemlji; Crnu Goru potresa nacionalna podeljenost, dok se umnožavaju dokazi da je deo vehabija iz Sandžaka, nakon sukoba sa policijom, upravo prebegao u tu zemlju:
TRIFKOVIĆ: Taj fenomen će imati svoj nastavak za dugi niz godina, jer su njemu pre svega bile podložne generacije rođene krajem šezdesetih, tokom sedamdesetih, početkom osamdesetih godina. Oni traže nove alternative, nove varijante samoidentifikacije i za njih islam, bilo u svojoj otomansko-sunitskoj varijanti ili radikalnijoj vehabističkoj, nesumnjivo predstavlja atraktivnu opciju. Da li će ta opcija dobiti svoju artikulaciju u daljim centrifugalnim težnjama u odnosu na državu Srbiju, to tek treba videti. Ali ja ne bih bio iznenađen da nakon što kosovsko pitanje na ovaj ili onaj način bude rešeno, i Sandžak dođe na dnevni red. I to na način koji će predstavljati izazov ne samo Srbiji, već i Crnoj Gori.
SULJEVIĆ: Ako neko iza toga stoji, sigurno će nastojati da pojavu vehabizma maksimalno isproblematizira, da dođe do sukobljavanja unutar Islamske zajednice pa i šire – između Bošnjaka u Sandžaku. Ako država bude htjela, to može da se amortizuje. Međutim, nisam siguran da postoji takvo raspoloženje, sve dok je ovaj vladajući, aktuelni režim na snazi. Jer, situacija u Sandžaku je sad gora nego za vreme režima Slobodana Miloševića. Policija direktno ne hapsi ljude, ne maltretira ih na putevima, ali ovakvim perfidnim metodama, preko raznih službi, sukobljava Bošnjake međusobno da bi zaboravili na rešenje statusa Sandžaka i položaja bošnjačkog naroda. Dakle, međusobno nas sukobljava da bismo zaboravili na sve drugo.
RSE: Da li je u tom kontekstu vehabizam na ovim prostorima ipak samo prolazna epizoda?
DUDIĆ: Ja sam u to čvrsto ubijeđen. No, na to pitanje će vjerovatno morati dati odgovor državni organi i bezbjednosne službe, u kojoj mjeri su one uključene i u kolikoj mjeri one trebaju snositi odgovornost za sve ovo što se dešavalo u Sandžaku.
LATIĆ: Ukoliko budemo stvarima prilazili naučno, ukoliko svako bude radio svoj dio posla, mislim da će se stvari vremenom sleći. Na koncu, mislim da ipak ima pretjerivanja, da to i nije tolika opasnost, ukoliko budemo imali mudrosti i pameti da je na vrijeme zaustavimo.
RSE: S obzirom da su pucnji koji su se začuli u Sandžaku odjeknuli i u Bosni, Crnoj Gori i na Kosovu, više niko nema iluzija o prirodi i namerama militantnog krila vehabističkog pokreta. Pucnji su izgleda bili jedini način da se razbude svi oni koji su bili krajnje blagonakloni prema akcijama ovog pokreta, uključujući i službe koje su zatvarale oči pre oružjem koje je pristizalo na Sandžak, igrajući neke krajnje opasne igre sa ovim regionom.
