No pre nego što se naši sagovornici posvete ovoj temi, od Biljane Jovićević ćemo čuti nešto više o tome kako je Crna Gora nakon osamostaljivanja zaokružila svoju državnost:
Nakon izglasavanja nezavisnosti 21. maja uslijedila su, čak i za crnogorske zvaničnike neočekivano brza međunarodna priznanja. Već polovinom juna Crna Gora postala je 56. članica OEBS-a, a samo mjesec dana nakon referenduma crnogorska zastava zavijorila se na East Riveru, što je značilo prijem u Ujedinjene nacije (UN) kao 192. nezavisne države. Intenzivno se radi i o prijemu u Međunarodni monetarni fond, Svjetsku banku i Svjetsku trgovinsku organizaciju. Za proljeće naredne godine očekuje se prijem u Savjet Evrope koji je uslovljen usvajanjem novog ustava. Do kraja godine očekuje se parafiranje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju s Evropskom unijom, dok se konačno potpisivanje planira za početak naredne godine.
Desetog septembra održani su prvi parlamentarni i lokalni izbori u nezavisnoj Crnoj Gori na kojima je – očekivano – apsolutnu vlast osvojila vladajuća koalicija Demokratske partije socijalista i Socijaldemokratske partije. Ovi izbori donijeli su promjene na opozicionoj sceni gdje se kao najjača partija, umjesto do tada prosrpski orijentisane Socijalističke narodne partije koja je doživjela krah, pojavio novoformirani Pokret za promjene, a prosrpske glasove uglavnom je pokupila Srpska lista koju predvodi Srpska narodna stranka. Drugog oktobra konstituisana je ustavotvorna Skupština Crne Gore. Desetog novembra konačno je u parlamentu konstituisana prva Vlada Crne Gore u nezavisnoj državi, koja je kao prioritete odredila evroatlanstke integracije i nastavak reformi.
* * * * *
Stara strategija
RSE: Nema zemlje sa kojom je nakon njenog izlaska iz jugoslovenske federacije Srbija ostala u dobrim odnosima. Slovenija, Hrvatska i Bosna i Hercegovina nisu uspele da se izvuku iz južnoslovenskog zagrljaja bez rata; Makedonije i Crna Gora nekako su krenule svojim putem bez materijalnih razaranja i ljudskih žrtava, ali se u svim odnosima država iz regiona sa Srbijom ponavljala uvek ista matrica: ti odnosi su najpre zatezani do pucanja, da bi tek nakon niza godina i strašnih napora oni postali jedva podnošljivi:
PEROVIĆ: Ja mislim da to nije specifično samo za odnose između Srbije i Crne Gore, nego je to uopšte karakteristika srpske politike. Srbija ima privilegovanu poziciju na Balkanu, ona tu poziciju ima već 100 godina i u tih 100 godina su joj velike sile tri puta dale priliku da okupi južoslovenske narode u jednoj zajednici koja bi za njih bila prihvatljiva. Srbija to, međutim, nije umjela i meni se čini da je tu problem dubok, odnosno da to nije problem samo odnosa Crne Gore i Srbije.
TERZIĆ: Pretpostavljam da u Srbiji postoji jedna povređenost zbog načina i zbog svih reči koje su izgovorene protiv Srbije od strane režima u Crnoj Gori. Ja mislim da će ta činjenica veoma dugo opterećivati odnose. Očigledno je da ti odnosi nisu regulisani, ali mi se čine daleko od normalnih odnosa.
RSE: Da li se Srbiji i u odnosima sa Crnom Gorom ponavlja neka vrsta „slovenačkog sindroma“?
ROSANDIĆ: Ti odnosi se pogoršavaju već nekoliko godina, kako se išlo u susret pripremama crnogorskog rukovodstva za odcjepljenje od zajedničke države, sa jednom specijalnom taktikom provociranja Srbije i uopšte javnog i političkog mnijenja u Srbiji, što se odvijalo, praktično, u posljednjih četiri-pet godina, pa i više. Tako da su ti odnosi zaoštreni, možda i na najnižem nivou u posljednjih stotinjak godina.
SAMARDŽIĆ: Nama se ovde ustvari ponavlja taj „slovenački sindrom“, taj kontinuitet ideja ili uverenja tradicionalne srpske elite, koja je iznela Miloševića, podržala ga i na kraju doprinela njegovom rušenju. Konačno i uspon Vojislava Koštunice, dakle kontinuitet tog vladajuće sloja kojem su se prodružili i Crkva i tajkuni i mafija, potvrđuje njihov odnos prema neposrednim susedima. Na isti način na koji su se odnosili prema Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni, danas se odnose prema Crnoj Gori. Istovetni društveno-politički sloj zapravo vodi jednu politiku kontinuiteta.
Čeku kao vrh nesporazuma
RSE: Srbija je dugo nakon crnogorskog referenduma oklevala da prizna rezultate koji išli u prilog suverenosti; crnogorskim studentima koji se školuju u Beogradu pretilo se da će biti tretirani kao stranci, za razliku od visokoškolaca iz Republike Srpske, odnosno Bosne i Hercegovine, koji uživaju iste privilegije kao državljani Srbije. Vlada Srbije nedavno je zabranila crnogorskoj ispostavi „Montenegro erlajnza“ da koristi niški aerodrom za evropske letove, ali je sukob zbog posete kosovskog premijera Agima Čekua Podgorici prevazišao sve ove trzavice. Predstavnici vlasti u Srbiji zapretili su ozbiljnim posledicama koje bi mogla da snosi Crna Gora zbog takvih poteza. Iz Podgorice se moglo čuti da su takve poruke dokaz kako se Beograd teško oslobađa nasleđa stare i promašene politike:
TERZIĆ: Za mene je to bio šokantan potez. Smatram da je to jedan primer neprijateljskog akta prema Srbiji jer je reč o čoveku koji je i kao hrvatski general počinio zločine nad Srbima u Republici Srpskoj Krajini i koji je počinio zločine kao jedan od lidera separatističko-terorističke organizacije Oslobodilačke vojske Kosova (OVK). Takav čovek, za kojim je Srbija raspisala poternicu, koji bi trebao da se nalazi na sudu i da je već osuđen, se od strane bivšeg premijera Crne Gore prima u Podgorici kao prijateljski gost. Mislim da je to neprijateljski akt prema Srbiji i mislim da je zvanična Srbija trebala u najmanju ruku da uputi notu Crnoj Gori. Čini mi se da je ovo posljednja kap koja je prelila čašu u odnosu na raspoloženje najšire javnosti Srbije prema Crnoj Gori.
PEROVIĆ: Srbija smatra, bez obzira što je Crna Gora nezavisna, da njen suverenitet mora biti ograničen, u smislu da se mora ispoštovati srpska volja u svakoj prilici, pa i u saradnji sa Kosovom ili s Albanijom. Što opet, ako je Crna Gora nezavisna država, ne može baš da bude do te mjere do koje to Srbija traži od Crne Gore. Međutim, gledano iz ugla Crne Gore, bez obzira da li će Kosovo biti nezavisno ili dio Srbije, ono će biti, u nekom ljudskom i građanskom smislu, susjed Crne Gore i biće uvijek problema koje treba rješavati na toj relaciji Crna Gora – Kosovo, a ne samo Crna Gora – Kosovo preko Beograda, i nema nikakvog razloga da tu s komšijama ne pravimo i ne razmatramo neke zajedničke probleme. Srbija bi morala da prihvati crnogorsko pravo na to, čak i ako bi Crnogorci trebali, po njima, da istorijski budu solidarni sa Srbijom, što su oni uvijek bili i danas niko u Crnoj Gori ne bi pošao protiv srpskog istorijskog interesa.
Hegemonizam
RSE: U pozadini poslednjih crnogorsko-srpskih sporova vrlo često je ležala pritajena ili sasvim otvorena želja rukovodstva Srbije da Crna Gora radi isključivo ono što bi i nekim situacijama ono samo uradilo. U Crnoj Gori se, naravno, ta očekivanja doživljavaju kao pokušaj sprečavanja da se vodi sopstvena politika. Da li to znači da Srbija zaista ima hegemonističke pretenzije prema Crnoj Gori?
PEROVIĆ: To je jedan kulturni model; taj model je uvijek opterećen potrebom za nekom dominacijom u susjedstvu, nekom majorizacijom tih okolnih naroda. Crna Gora je premala i preslaba da bi mogla da odbije srpsku ruku saradnje ili bilo kakve dobre namjere i kad bi za to imala motiva. A opet je premala i preslaba da bi nametnula Srbiji neku politiku. Tako da će ti odnosi zavisiti, zavisili su i zavise prije svega od Srbije. Ali ja nijesam optimista u pogledu toga da će kratkoročno ili srednjoročno u Srbiji doći do takvih promjena. O tome svjedoči jedna vrlo gruba rezolucija prema tom crnogorskom pitanju, a ja mislim da Crnogorci u nekoj skoroj budućnosti neće biti manje raspoloženi prema sopstvenoj državi nego što su to danas.
TERZIĆ: Mislim da objektivni analitičari ne mogu naći nijedan jedini argument da se Srbija na bilo koji način meša u unutrašnje stvari Crne Gore. Naprotiv, Crna Gora i dalje koristi svaku priliku da dá neku ocenu o „povampirenju velikosrpskog šovinizma“ ili „velikosrpskih koncepata“ i tako dalje. Mislim da je to inercija jedne stare svesti, koja je jedno vreme bila vrlo konjunkturna u međunarodnim odnosima, i još uvek se u Podgorici „jaše“ na toj staroj konjunkturnoj političkoj retorici koja mislim da za ozbiljan svet više nema nikakvo značenje. Dakle, Crna Gora bi morala, umesto ovih starih fraza, ozbiljno da razmisli o tome kako će svoje odnose postaviti na neke zdrave, tradicionalno dobre osnove Srbije i Crne Gore.
Srpska država
RSE: No ne samo da se od Crne Gore često očekuje da ispunjava zamisli severnog suseda, nego su u Srbiji i dalje prisutna otvorena negiranja crnogorske nacije. Tom problemu umnogome su kumovale obe zemlje kada su se od prve polovine devedesetih predstavljale kao naslednice jugoslovenske federacije. Još tada je Crna Gora stekla imidž srpske, ili barem prosrpske države. U Crnoj Gori je vremenom sve više rastao broj onih koji su bili nezadovoljni tom ulogom, dok su u Srbiji bili sve brojniji oni koji su negodovali zbog takve promene raspoloženja kod najbližih suseda:
TERZIĆ: Mislim da je reč o jednom narodu i da niko normalan u Evropi od mojih kolega danas ne bi mogao da kaže drugačije nego da je Crna Gora oduvek bila srpska država, na isti način kao što je bila i Srbija pre ujedinjenja 1918. godine.
PEROVIĆ: Ja razumijem da to za jedan dio Srba, kao i za jedan dio Crnogoraca jeste problem, ali to ne bi smio da bude takav problem i ne bi smio da se rešava na taj način na koji Srbija želi da ga riješi. Ako Crnogorci zaista jesu „skoro Srbi“, kako to želi Beograd, onda prema njima treba da vodi politiku kao prema nekom ko je „skoro Srbin“, a ne ucjenjivati ga da treba da se postidi one komponente svog identiteta zbog koje ipak želi da je Crnogorac ili prinudom ga tjerati da se toga odriče. Toga nedostaje u srpskoj kulturi i to traje čitavo 20. stoljeće ili čak od polovine 19. stoljeća do današnjeg dana. S tim što je danas, ipak, Crna Gora dovoljno zrela da taj svoj identitet odživi ili da proba da ga konačno konstituiše, jer ona do sada nije imala uslova, čak i da su se u Crnoj Gori ozbiljno razmatrali projekti sopstvene države i traženja nekog crnogorskog specifikuma u odnosu na Srbe ili okolne narode, ali pogotovo u odnosu na Srbe.
Susreti i ugovori
RSE: Od kada je Srbija postala nezavisna država, osim posete predsednika Srbije Borisa Tadića Podgorici, nije bilo nijednog susreta čelnika između dve zemlje. Crna Gora i Srbija su s druge strane verovatno jedine dve države u regionu koje nemaju nijedan bilateralni sporazum, bez obzira da li se on odnosio na privrednu, kulturnu ili bilo koju drugu vrstu razmene i saradnje:
ROSANDIĆ: Utvrđena je jedna tvrda granica na Mehovom kršu i kod Prijepolja. Praktično, u posljednjih pet-šest godina najtvrđa granica u Evropi je između Crne Gore i Srbije. Crna Gora je iščupana iz svog prirodnog konteksta i stavljena je u jedan potpuno drugi, po meni neprirodni kontekst, a to je taj hrvatsko-albanski, gdje na neki način Crna Gora zajedno sa Hrvatskom, Albanijom i Kosovom treba da ograničava uticaj Srbije u regionu. Mislim da će tu biti velikih problema, da će to uspostavljanje diplomatskih odnosa i prije svega onih osnovnih odnosa, normalnih, koji se najviše dotiču normalnog čoveka i građanina, ići vrlo sporo. U svakom slučaju, ti odnosi će biti prilično rezervisani, bar u ovoj prvoj fazi.
SAMARADŽIĆ: Sasvim je očigledno da Srbija nije želela ravnopravan odnos prema Crnoj Gori, da Srbija uvažava Crnu Goru jedino ukoliko pristaje na njene neposredne političke diktate i na vlast političkih partija i institucija koje nisu političke u Crnoj Gori a koje su pod direktnom kontrolom Beograda.
Pogrešne teze
RSE: U suton crnogorsko-srpskog zajedništva mogle su se čuti najrazličitije pretpostavke o tome kakvi će biti odnosi između dve zemlje u budućnosti. Jedni su samouvereno tvrdili da se čak i u slučaju eventualnog osamostaljivanja ništa neće promeniti i da će jedinstveni duhovni, kulturni, jezički i verski prostor nadjačati sve barijere. Kakvom se pokazala ta teza?
ROSANDIĆ: Logično je da je to nemoguće. Čak i jedan brak kad se rastavi, to više nije isto, a kamoli jedna država. Znači, to je potpuno nova situacija, počinje se iz početka. A uopšte taj proces razvoda će najviše osjetiti obični građani.
SAMARDŽIĆ: Srbija nije uspostavila normalne diplomatske odnose sa Crnom Gorom zapravo zbog toga jer ne priznaje njenu nezavisnost, ne priznaje rezultate referenduma. Tajkuni i tajna policija iz Miloševićevog vremena su danas ponovo aktivni i oni zapravo imaju određeni uticaj i moć u Crnoj Gori. Poređenje Crne Gore i Kosova je sasvim umesno kao ogledalo nespremnosti Srbije da se pomiri sa političkim procesima i na Kosovu i u Crnoj Gori onakvim kakvi jesu. A dominantne poruke i Podgorice i Prištine su zapravo njihova nespremnost na pristanak na bilo kakav zvanični ili poluzvanični patronat Beograda nad njima.
RSE: Drugi su govorili da će nakon razdvajanja dve zemlje srpsko-crnogorski odnosi doslovno procvetati, podsećajući da su njihove veze bile najbolje krajem 19. i početkom 20. veka, kada su Crna Gora i Srbija bile nezavisne države. Da li zagovornici ovih tvrdnji bili više u pravu?
PEROVIĆ: Srbi nijesu očekivali da će se u Crnoj Gori dogoditi to što se dogodilo. Srbija ne može da prihvati da sad treba praviti dobre odnose sa Crnom Gorom kao sa najbližim susjedom ili najbližim rođakom. Srbija ja navikla, već stoljeće i po, da prema Crnoj Gori vodi politiku nadređenosti i diktata. Mi smo svjesni toga da smo mi mali i da moramo biti taktični, ali ne tako da se nama fizički upravlja, da se Crnom Gorom upravlja policijski, vojno, korbačem i čizmom, prosto narednom Beograda. To više nije moguće. Mislim da je taj istorijski proces prošao, a da to u Srbiji još ne shvataju.
TERZIĆ: Postoji zapravo neka vrsta zbunjenosti, neka vrsta potpune konfuzije. Nijedna stvar nije postavljena na nekakvim bilateralnim, međunarodnopravnim osnovama, kako to inače biva među nezavisnim državama. S druge strane, mislim da će Srbi u Crnoj Gori morati na neki način da izgrade svoje institucije, svoje ustanove i da uspostave – kao što je uvek to bilo, i kad je Crna Gora bila nezavisna – tešnje i bliže veze sa srpskim kulturnim ustanovama kao što je Matica srpska, Srpska književna zadruga, Srpska akademija nauka i druge srpske kulturne ustanove. Verujem da se politička i kulturna emancipacija Srba u Crnoj Gori mora tražiti ne samo na političkom nivou, već i u izgradnji kulturnih, naučnih i obrazovnih ustanova srpskog naroda u Crnoj Gori, i onda će te ustanove uspostaviti odnose sa odgovarajućim ustanovama u Srbiji.
Destabilizacija
RSE: Loše odnose između Srbije i Crne Gore na svojoj koži najviše osećaju delovi srpskog i crnogorskog naroda koji su ostali izvan granica matične zemlje, bilo da je reč o Crnogorcima u Srbiji ili Srbima u Crnoj Gori. Tome umnogome doprinose stara sumnjičena da Srbija u poslednjem razdoblju često koristi svoje manjine u susednim zemljama kao neku vrstu destabilizujućeg elementa za ostvarivanje nekih svojih ciljeva:
TERZIĆ: To je jedno vrlo zlonamerno tumačenje tih odnosa. Potpuno je prirodno da Srbija održava kulturne, ekonomske i političke veze sa srpskim narodom koji živi u susednim državama, a ja mislim da Srbija ni izdaleka ne čini ono što bi mogla da čini. Mislim da Srbija nema dovoljno izrađenu, pre svega kulturnu, ali ni ekonomsku politiku tešnje i bliže saradnje sa kulturnim, obrazovnim i naučnim ustanovama srpskog naroda u drugim državama. Mislim da proces integracija ovoga prostora mora poći pre svega od integracija jednog istog naroda koji, nažalost, danas živi u nezavisnim državama.
PEROVIĆ: To nije stvarna manjina. To je ta podmukla igra kojom se pokušava taj dio stanovništva Crne Gore koji je odan srpskom mitu da nazove manjinom. Crnogorska podela ne ide etnički po selima kao što je išla u Bosni gde je jedno selo srpsko drugo muslimansko. Crnogorska podela je unutar iste porodice – neki njeni članovi se izjašnjavaju kao Srbi, drugi kao Crnogorci. I sada mi institucionalizujemo Crnu Goru kao Crnu Goru takvih manjina i takvih većina, tim prije što nema nijedne većine koja bi imala preko 50 procenata. Takva Crna Gora mora da gradi građansko društvo. I taj pokušaj, bilo iz Srbije, bilo odnekud drugo, da se Crnu Goru konstituiše kao zajednicu naroda, zajednicu etničkih ili ne znam kakvih zajednica, ovdje neće proći. Mi ćemo da gradimo Crnu Goru kao modernu, građansku državu u kojoj će svako da živi taj svoj specifikum na način na koji on to bude želio i umio u nekoj drugoj komunikaciji, a ne da ustavno ili na drugi način organizujemo Crnu Goru u kojoj bi Srbi bili manjina. Mi u Crnoj Gori prosto nemamo pravu srpsku manjinu.
RSE: No bez obzira koji razlozi su doveli do zahlađivanja srpsko-crnogorskih odnosa, čak i u jednoj dužoj istorijskoj perspektivi, ovo je po svemu sudeći jedno od retkih razdoblja kada su donosi između ova dva naroda bilo toliko opterećni i dovedeni u pitanje u gotovo svim aspektima:
PEROVIĆ: Ti odnosi nikad nijesu bili dobri u posljednjih 150 godina. Bili su dobri kada su Crna Gora i Srbija vodile takozvane oslobodilačke, balkanske ratove i spremale politiku oslobađanja teritorija koje je držala Turska imperija da bi proširile svoje teritorije oslobađanjem od Turskog carstva i tako dalje; u tome su imale saglasnu politiku. Ali kada se posmatra, od 1840 i neke godine pa do danas, srpska politika prema Crnoj Gori kada je u pitanju državnost Crne Gore, kada je u pitanju bilo kakva specifičnost i bilo koji identitet Crne Gore, onda je to jedna te ista politika i konstanta koja traje već 150 godina.
TERZIĆ: Stupanj na kome se danas nalaze ti odnosi je, ja mislim, najniži u istoriji te dve države u poslednjih 200 godina i mislim da će proteći dosta vremena da se ti odnosi stave na neke zdrave i normalne osnove. Tim pre što Crna Gora ili bolje rečeno vlast u Crnoj Gori, nažalost, u posljednjih desetak godina vrlo upadljivo i vrlo nametljivo koketira sa protivnicima elementarnih interesa Srbije, pre svega sa Albanijom, Hrvatskom i sa separatističko-terorističkom organizacijom OVK na Kosovu i Metohiji. Dakle, mislim da je ovo jedna, u spoljno-političkom smislu u priličnoj meri samoubilačka akcija vlasti u Crnoj Gori. Dakle, ona ne gradi odnose sa onima na kojima je vekovima počivala dobre vojne, poličke, ekonomske, kulturne i svake druge odnose, već tog suseda proglašava za protivnika, a tradicionalne protivnike interesa Crne Gore proglašava za saveznike. To je jedna potpuno neprirodna tendencija u nacionalnoj politici Crne Gore.
Perspektiva
RSE: Uprkos svim neizvesnostima koje prate odnose između dve zemlje, Crna Gora i Srbija sada su samostalne države koje se sigurno u bliskoj budućnosti neće naći u bilo kom obliku zajedništva. Uskoro će biti određen status Kosova koje će, prema svim naznakama, dobiti neku vrstu ograničene nezavisnosti. Da li se na taj način konačno uspostavlja jedna stabilna mapa Balkana ili će ovi procesi biti samo uvod u nove napetosti?
SAMARDŽIĆ: Od početka, od rata u Sloveniji, bio sam lično uveren da će se raspad Jugoslavije završiti u Srbiji i Beogradu. Nezavisnost Crne Gore i Kosova relaksiraće njihove političke i etničke zajednice u tom smislu što će njihove političke elite biti prinuđene da se bave onim pitanjima koja su za njihove građane prvorazredni. Tako da će i Srbija u narednim godinama imati alternativu da li će dalje podgrevati šovinističke strasti i određivati taj jedan iracionalni kurs spoljne politike, ili će socijalni i ekonomski problemi, udruženi s pritiscima Evropske unije da se zvanični Beograd urazumi, doprineti daljoj demokratizaciji Srbije i njenom sigurnijem evropskom putu.
ROSANDIĆ: Mi zapravo ne znamo šta se uopšte iza brda valja. Dakle, ovdje je u proteklih 15 godina stvoreno desetak novih država. Po meni je to jedan potpuno neverovatan proces koji ide u potpuno drugačijem pravcu od nekog procesa integracije koji je na sceni u Evropi i svijetu danas. Ovdje smo imali kontraproces – dezintegraciju. Šta je pravi interes međunarodne zajednice i tih ključnih igrača u međunarodnoj zajednici, prosto je na neki način nedokučivo. Da li se taj proces završava sa Crnom Gorom i eventualno sa Kosovom ili sledi dalji proces drobljenja ovog prostora?
RSE: Da li će sređivanje srpsko-crnogorskih odnosa pomoći da se barem delimično stabilizuju prilike u tom delu Balkana?
TERZIĆ: Ja se bojim da na Balkanu ništa nije rešeno, nijedan proces nije završen do kraja. Otvorena su sva pitanja, a nijedno nije rešeno. Bojim se da je Balkan još uvek daleko od iole stabilnih prilika.
PEROVIĆ: Ja vjerujem da će balkanski narodi na svom putu u Evropu, a pogotovo po ulasku u Evropu naučiti da žive u tom mozaiku malih razlika kakav jeste Balkan i da ćemo mi u narednih 50 godina sve više i više biti jedni drugima ono što treba da budemo, ali da će se taj proces ovakvog suživota, koji je doveo do ovih ratova i tako dalje, da završi u dvije-tri godine, to je iluzija. To će trajati još dugo.
RSE: Uostalom, Srbija i Crna Gora se sada nalaze možda pred najvećim iskušenjem. Pripreme za usvajanje novog ustava Crne Gore i sve otvoreniji zahtevi da Srbi dobiju neku vrstu političko-teritorijalne autonomije više nije stvar odnosa između dve zemlje. Rasplet ovog problema daće istovremeno odgovor na pitanje – da li je na zapadnom delu Balkana još uvek dominantna ideja o etničkim podelama ili je konačno pobedila svest o značaju građanske države?
Nakon izglasavanja nezavisnosti 21. maja uslijedila su, čak i za crnogorske zvaničnike neočekivano brza međunarodna priznanja. Već polovinom juna Crna Gora postala je 56. članica OEBS-a, a samo mjesec dana nakon referenduma crnogorska zastava zavijorila se na East Riveru, što je značilo prijem u Ujedinjene nacije (UN) kao 192. nezavisne države. Intenzivno se radi i o prijemu u Međunarodni monetarni fond, Svjetsku banku i Svjetsku trgovinsku organizaciju. Za proljeće naredne godine očekuje se prijem u Savjet Evrope koji je uslovljen usvajanjem novog ustava. Do kraja godine očekuje se parafiranje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju s Evropskom unijom, dok se konačno potpisivanje planira za početak naredne godine.
Desetog septembra održani su prvi parlamentarni i lokalni izbori u nezavisnoj Crnoj Gori na kojima je – očekivano – apsolutnu vlast osvojila vladajuća koalicija Demokratske partije socijalista i Socijaldemokratske partije. Ovi izbori donijeli su promjene na opozicionoj sceni gdje se kao najjača partija, umjesto do tada prosrpski orijentisane Socijalističke narodne partije koja je doživjela krah, pojavio novoformirani Pokret za promjene, a prosrpske glasove uglavnom je pokupila Srpska lista koju predvodi Srpska narodna stranka. Drugog oktobra konstituisana je ustavotvorna Skupština Crne Gore. Desetog novembra konačno je u parlamentu konstituisana prva Vlada Crne Gore u nezavisnoj državi, koja je kao prioritete odredila evroatlanstke integracije i nastavak reformi.
* * * * *
Stara strategija
RSE: Nema zemlje sa kojom je nakon njenog izlaska iz jugoslovenske federacije Srbija ostala u dobrim odnosima. Slovenija, Hrvatska i Bosna i Hercegovina nisu uspele da se izvuku iz južnoslovenskog zagrljaja bez rata; Makedonije i Crna Gora nekako su krenule svojim putem bez materijalnih razaranja i ljudskih žrtava, ali se u svim odnosima država iz regiona sa Srbijom ponavljala uvek ista matrica: ti odnosi su najpre zatezani do pucanja, da bi tek nakon niza godina i strašnih napora oni postali jedva podnošljivi:
PEROVIĆ: Ja mislim da to nije specifično samo za odnose između Srbije i Crne Gore, nego je to uopšte karakteristika srpske politike. Srbija ima privilegovanu poziciju na Balkanu, ona tu poziciju ima već 100 godina i u tih 100 godina su joj velike sile tri puta dale priliku da okupi južoslovenske narode u jednoj zajednici koja bi za njih bila prihvatljiva. Srbija to, međutim, nije umjela i meni se čini da je tu problem dubok, odnosno da to nije problem samo odnosa Crne Gore i Srbije.
TERZIĆ: Pretpostavljam da u Srbiji postoji jedna povređenost zbog načina i zbog svih reči koje su izgovorene protiv Srbije od strane režima u Crnoj Gori. Ja mislim da će ta činjenica veoma dugo opterećivati odnose. Očigledno je da ti odnosi nisu regulisani, ali mi se čine daleko od normalnih odnosa.
RSE: Da li se Srbiji i u odnosima sa Crnom Gorom ponavlja neka vrsta „slovenačkog sindroma“?
ROSANDIĆ: Ti odnosi se pogoršavaju već nekoliko godina, kako se išlo u susret pripremama crnogorskog rukovodstva za odcjepljenje od zajedničke države, sa jednom specijalnom taktikom provociranja Srbije i uopšte javnog i političkog mnijenja u Srbiji, što se odvijalo, praktično, u posljednjih četiri-pet godina, pa i više. Tako da su ti odnosi zaoštreni, možda i na najnižem nivou u posljednjih stotinjak godina.
SAMARDŽIĆ: Nama se ovde ustvari ponavlja taj „slovenački sindrom“, taj kontinuitet ideja ili uverenja tradicionalne srpske elite, koja je iznela Miloševića, podržala ga i na kraju doprinela njegovom rušenju. Konačno i uspon Vojislava Koštunice, dakle kontinuitet tog vladajuće sloja kojem su se prodružili i Crkva i tajkuni i mafija, potvrđuje njihov odnos prema neposrednim susedima. Na isti način na koji su se odnosili prema Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni, danas se odnose prema Crnoj Gori. Istovetni društveno-politički sloj zapravo vodi jednu politiku kontinuiteta.
Čeku kao vrh nesporazuma
RSE: Srbija je dugo nakon crnogorskog referenduma oklevala da prizna rezultate koji išli u prilog suverenosti; crnogorskim studentima koji se školuju u Beogradu pretilo se da će biti tretirani kao stranci, za razliku od visokoškolaca iz Republike Srpske, odnosno Bosne i Hercegovine, koji uživaju iste privilegije kao državljani Srbije. Vlada Srbije nedavno je zabranila crnogorskoj ispostavi „Montenegro erlajnza“ da koristi niški aerodrom za evropske letove, ali je sukob zbog posete kosovskog premijera Agima Čekua Podgorici prevazišao sve ove trzavice. Predstavnici vlasti u Srbiji zapretili su ozbiljnim posledicama koje bi mogla da snosi Crna Gora zbog takvih poteza. Iz Podgorice se moglo čuti da su takve poruke dokaz kako se Beograd teško oslobađa nasleđa stare i promašene politike:
TERZIĆ: Za mene je to bio šokantan potez. Smatram da je to jedan primer neprijateljskog akta prema Srbiji jer je reč o čoveku koji je i kao hrvatski general počinio zločine nad Srbima u Republici Srpskoj Krajini i koji je počinio zločine kao jedan od lidera separatističko-terorističke organizacije Oslobodilačke vojske Kosova (OVK). Takav čovek, za kojim je Srbija raspisala poternicu, koji bi trebao da se nalazi na sudu i da je već osuđen, se od strane bivšeg premijera Crne Gore prima u Podgorici kao prijateljski gost. Mislim da je to neprijateljski akt prema Srbiji i mislim da je zvanična Srbija trebala u najmanju ruku da uputi notu Crnoj Gori. Čini mi se da je ovo posljednja kap koja je prelila čašu u odnosu na raspoloženje najšire javnosti Srbije prema Crnoj Gori.
PEROVIĆ: Srbija smatra, bez obzira što je Crna Gora nezavisna, da njen suverenitet mora biti ograničen, u smislu da se mora ispoštovati srpska volja u svakoj prilici, pa i u saradnji sa Kosovom ili s Albanijom. Što opet, ako je Crna Gora nezavisna država, ne može baš da bude do te mjere do koje to Srbija traži od Crne Gore. Međutim, gledano iz ugla Crne Gore, bez obzira da li će Kosovo biti nezavisno ili dio Srbije, ono će biti, u nekom ljudskom i građanskom smislu, susjed Crne Gore i biće uvijek problema koje treba rješavati na toj relaciji Crna Gora – Kosovo, a ne samo Crna Gora – Kosovo preko Beograda, i nema nikakvog razloga da tu s komšijama ne pravimo i ne razmatramo neke zajedničke probleme. Srbija bi morala da prihvati crnogorsko pravo na to, čak i ako bi Crnogorci trebali, po njima, da istorijski budu solidarni sa Srbijom, što su oni uvijek bili i danas niko u Crnoj Gori ne bi pošao protiv srpskog istorijskog interesa.
Hegemonizam
RSE: U pozadini poslednjih crnogorsko-srpskih sporova vrlo često je ležala pritajena ili sasvim otvorena želja rukovodstva Srbije da Crna Gora radi isključivo ono što bi i nekim situacijama ono samo uradilo. U Crnoj Gori se, naravno, ta očekivanja doživljavaju kao pokušaj sprečavanja da se vodi sopstvena politika. Da li to znači da Srbija zaista ima hegemonističke pretenzije prema Crnoj Gori?
PEROVIĆ: To je jedan kulturni model; taj model je uvijek opterećen potrebom za nekom dominacijom u susjedstvu, nekom majorizacijom tih okolnih naroda. Crna Gora je premala i preslaba da bi mogla da odbije srpsku ruku saradnje ili bilo kakve dobre namjere i kad bi za to imala motiva. A opet je premala i preslaba da bi nametnula Srbiji neku politiku. Tako da će ti odnosi zavisiti, zavisili su i zavise prije svega od Srbije. Ali ja nijesam optimista u pogledu toga da će kratkoročno ili srednjoročno u Srbiji doći do takvih promjena. O tome svjedoči jedna vrlo gruba rezolucija prema tom crnogorskom pitanju, a ja mislim da Crnogorci u nekoj skoroj budućnosti neće biti manje raspoloženi prema sopstvenoj državi nego što su to danas.
TERZIĆ: Mislim da objektivni analitičari ne mogu naći nijedan jedini argument da se Srbija na bilo koji način meša u unutrašnje stvari Crne Gore. Naprotiv, Crna Gora i dalje koristi svaku priliku da dá neku ocenu o „povampirenju velikosrpskog šovinizma“ ili „velikosrpskih koncepata“ i tako dalje. Mislim da je to inercija jedne stare svesti, koja je jedno vreme bila vrlo konjunkturna u međunarodnim odnosima, i još uvek se u Podgorici „jaše“ na toj staroj konjunkturnoj političkoj retorici koja mislim da za ozbiljan svet više nema nikakvo značenje. Dakle, Crna Gora bi morala, umesto ovih starih fraza, ozbiljno da razmisli o tome kako će svoje odnose postaviti na neke zdrave, tradicionalno dobre osnove Srbije i Crne Gore.
Srpska država
RSE: No ne samo da se od Crne Gore često očekuje da ispunjava zamisli severnog suseda, nego su u Srbiji i dalje prisutna otvorena negiranja crnogorske nacije. Tom problemu umnogome su kumovale obe zemlje kada su se od prve polovine devedesetih predstavljale kao naslednice jugoslovenske federacije. Još tada je Crna Gora stekla imidž srpske, ili barem prosrpske države. U Crnoj Gori je vremenom sve više rastao broj onih koji su bili nezadovoljni tom ulogom, dok su u Srbiji bili sve brojniji oni koji su negodovali zbog takve promene raspoloženja kod najbližih suseda:
TERZIĆ: Mislim da je reč o jednom narodu i da niko normalan u Evropi od mojih kolega danas ne bi mogao da kaže drugačije nego da je Crna Gora oduvek bila srpska država, na isti način kao što je bila i Srbija pre ujedinjenja 1918. godine.
PEROVIĆ: Ja razumijem da to za jedan dio Srba, kao i za jedan dio Crnogoraca jeste problem, ali to ne bi smio da bude takav problem i ne bi smio da se rešava na taj način na koji Srbija želi da ga riješi. Ako Crnogorci zaista jesu „skoro Srbi“, kako to želi Beograd, onda prema njima treba da vodi politiku kao prema nekom ko je „skoro Srbin“, a ne ucjenjivati ga da treba da se postidi one komponente svog identiteta zbog koje ipak želi da je Crnogorac ili prinudom ga tjerati da se toga odriče. Toga nedostaje u srpskoj kulturi i to traje čitavo 20. stoljeće ili čak od polovine 19. stoljeća do današnjeg dana. S tim što je danas, ipak, Crna Gora dovoljno zrela da taj svoj identitet odživi ili da proba da ga konačno konstituiše, jer ona do sada nije imala uslova, čak i da su se u Crnoj Gori ozbiljno razmatrali projekti sopstvene države i traženja nekog crnogorskog specifikuma u odnosu na Srbe ili okolne narode, ali pogotovo u odnosu na Srbe.
Susreti i ugovori
RSE: Od kada je Srbija postala nezavisna država, osim posete predsednika Srbije Borisa Tadića Podgorici, nije bilo nijednog susreta čelnika između dve zemlje. Crna Gora i Srbija su s druge strane verovatno jedine dve države u regionu koje nemaju nijedan bilateralni sporazum, bez obzira da li se on odnosio na privrednu, kulturnu ili bilo koju drugu vrstu razmene i saradnje:
ROSANDIĆ: Utvrđena je jedna tvrda granica na Mehovom kršu i kod Prijepolja. Praktično, u posljednjih pet-šest godina najtvrđa granica u Evropi je između Crne Gore i Srbije. Crna Gora je iščupana iz svog prirodnog konteksta i stavljena je u jedan potpuno drugi, po meni neprirodni kontekst, a to je taj hrvatsko-albanski, gdje na neki način Crna Gora zajedno sa Hrvatskom, Albanijom i Kosovom treba da ograničava uticaj Srbije u regionu. Mislim da će tu biti velikih problema, da će to uspostavljanje diplomatskih odnosa i prije svega onih osnovnih odnosa, normalnih, koji se najviše dotiču normalnog čoveka i građanina, ići vrlo sporo. U svakom slučaju, ti odnosi će biti prilično rezervisani, bar u ovoj prvoj fazi.
SAMARADŽIĆ: Sasvim je očigledno da Srbija nije želela ravnopravan odnos prema Crnoj Gori, da Srbija uvažava Crnu Goru jedino ukoliko pristaje na njene neposredne političke diktate i na vlast političkih partija i institucija koje nisu političke u Crnoj Gori a koje su pod direktnom kontrolom Beograda.
Pogrešne teze
RSE: U suton crnogorsko-srpskog zajedništva mogle su se čuti najrazličitije pretpostavke o tome kakvi će biti odnosi između dve zemlje u budućnosti. Jedni su samouvereno tvrdili da se čak i u slučaju eventualnog osamostaljivanja ništa neće promeniti i da će jedinstveni duhovni, kulturni, jezički i verski prostor nadjačati sve barijere. Kakvom se pokazala ta teza?
ROSANDIĆ: Logično je da je to nemoguće. Čak i jedan brak kad se rastavi, to više nije isto, a kamoli jedna država. Znači, to je potpuno nova situacija, počinje se iz početka. A uopšte taj proces razvoda će najviše osjetiti obični građani.
SAMARDŽIĆ: Srbija nije uspostavila normalne diplomatske odnose sa Crnom Gorom zapravo zbog toga jer ne priznaje njenu nezavisnost, ne priznaje rezultate referenduma. Tajkuni i tajna policija iz Miloševićevog vremena su danas ponovo aktivni i oni zapravo imaju određeni uticaj i moć u Crnoj Gori. Poređenje Crne Gore i Kosova je sasvim umesno kao ogledalo nespremnosti Srbije da se pomiri sa političkim procesima i na Kosovu i u Crnoj Gori onakvim kakvi jesu. A dominantne poruke i Podgorice i Prištine su zapravo njihova nespremnost na pristanak na bilo kakav zvanični ili poluzvanični patronat Beograda nad njima.
RSE: Drugi su govorili da će nakon razdvajanja dve zemlje srpsko-crnogorski odnosi doslovno procvetati, podsećajući da su njihove veze bile najbolje krajem 19. i početkom 20. veka, kada su Crna Gora i Srbija bile nezavisne države. Da li zagovornici ovih tvrdnji bili više u pravu?
PEROVIĆ: Srbi nijesu očekivali da će se u Crnoj Gori dogoditi to što se dogodilo. Srbija ne može da prihvati da sad treba praviti dobre odnose sa Crnom Gorom kao sa najbližim susjedom ili najbližim rođakom. Srbija ja navikla, već stoljeće i po, da prema Crnoj Gori vodi politiku nadređenosti i diktata. Mi smo svjesni toga da smo mi mali i da moramo biti taktični, ali ne tako da se nama fizički upravlja, da se Crnom Gorom upravlja policijski, vojno, korbačem i čizmom, prosto narednom Beograda. To više nije moguće. Mislim da je taj istorijski proces prošao, a da to u Srbiji još ne shvataju.
TERZIĆ: Postoji zapravo neka vrsta zbunjenosti, neka vrsta potpune konfuzije. Nijedna stvar nije postavljena na nekakvim bilateralnim, međunarodnopravnim osnovama, kako to inače biva među nezavisnim državama. S druge strane, mislim da će Srbi u Crnoj Gori morati na neki način da izgrade svoje institucije, svoje ustanove i da uspostave – kao što je uvek to bilo, i kad je Crna Gora bila nezavisna – tešnje i bliže veze sa srpskim kulturnim ustanovama kao što je Matica srpska, Srpska književna zadruga, Srpska akademija nauka i druge srpske kulturne ustanove. Verujem da se politička i kulturna emancipacija Srba u Crnoj Gori mora tražiti ne samo na političkom nivou, već i u izgradnji kulturnih, naučnih i obrazovnih ustanova srpskog naroda u Crnoj Gori, i onda će te ustanove uspostaviti odnose sa odgovarajućim ustanovama u Srbiji.
Destabilizacija
RSE: Loše odnose između Srbije i Crne Gore na svojoj koži najviše osećaju delovi srpskog i crnogorskog naroda koji su ostali izvan granica matične zemlje, bilo da je reč o Crnogorcima u Srbiji ili Srbima u Crnoj Gori. Tome umnogome doprinose stara sumnjičena da Srbija u poslednjem razdoblju često koristi svoje manjine u susednim zemljama kao neku vrstu destabilizujućeg elementa za ostvarivanje nekih svojih ciljeva:
TERZIĆ: To je jedno vrlo zlonamerno tumačenje tih odnosa. Potpuno je prirodno da Srbija održava kulturne, ekonomske i političke veze sa srpskim narodom koji živi u susednim državama, a ja mislim da Srbija ni izdaleka ne čini ono što bi mogla da čini. Mislim da Srbija nema dovoljno izrađenu, pre svega kulturnu, ali ni ekonomsku politiku tešnje i bliže saradnje sa kulturnim, obrazovnim i naučnim ustanovama srpskog naroda u drugim državama. Mislim da proces integracija ovoga prostora mora poći pre svega od integracija jednog istog naroda koji, nažalost, danas živi u nezavisnim državama.
PEROVIĆ: To nije stvarna manjina. To je ta podmukla igra kojom se pokušava taj dio stanovništva Crne Gore koji je odan srpskom mitu da nazove manjinom. Crnogorska podela ne ide etnički po selima kao što je išla u Bosni gde je jedno selo srpsko drugo muslimansko. Crnogorska podela je unutar iste porodice – neki njeni članovi se izjašnjavaju kao Srbi, drugi kao Crnogorci. I sada mi institucionalizujemo Crnu Goru kao Crnu Goru takvih manjina i takvih većina, tim prije što nema nijedne većine koja bi imala preko 50 procenata. Takva Crna Gora mora da gradi građansko društvo. I taj pokušaj, bilo iz Srbije, bilo odnekud drugo, da se Crnu Goru konstituiše kao zajednicu naroda, zajednicu etničkih ili ne znam kakvih zajednica, ovdje neće proći. Mi ćemo da gradimo Crnu Goru kao modernu, građansku državu u kojoj će svako da živi taj svoj specifikum na način na koji on to bude želio i umio u nekoj drugoj komunikaciji, a ne da ustavno ili na drugi način organizujemo Crnu Goru u kojoj bi Srbi bili manjina. Mi u Crnoj Gori prosto nemamo pravu srpsku manjinu.
RSE: No bez obzira koji razlozi su doveli do zahlađivanja srpsko-crnogorskih odnosa, čak i u jednoj dužoj istorijskoj perspektivi, ovo je po svemu sudeći jedno od retkih razdoblja kada su donosi između ova dva naroda bilo toliko opterećni i dovedeni u pitanje u gotovo svim aspektima:
PEROVIĆ: Ti odnosi nikad nijesu bili dobri u posljednjih 150 godina. Bili su dobri kada su Crna Gora i Srbija vodile takozvane oslobodilačke, balkanske ratove i spremale politiku oslobađanja teritorija koje je držala Turska imperija da bi proširile svoje teritorije oslobađanjem od Turskog carstva i tako dalje; u tome su imale saglasnu politiku. Ali kada se posmatra, od 1840 i neke godine pa do danas, srpska politika prema Crnoj Gori kada je u pitanju državnost Crne Gore, kada je u pitanju bilo kakva specifičnost i bilo koji identitet Crne Gore, onda je to jedna te ista politika i konstanta koja traje već 150 godina.
TERZIĆ: Stupanj na kome se danas nalaze ti odnosi je, ja mislim, najniži u istoriji te dve države u poslednjih 200 godina i mislim da će proteći dosta vremena da se ti odnosi stave na neke zdrave i normalne osnove. Tim pre što Crna Gora ili bolje rečeno vlast u Crnoj Gori, nažalost, u posljednjih desetak godina vrlo upadljivo i vrlo nametljivo koketira sa protivnicima elementarnih interesa Srbije, pre svega sa Albanijom, Hrvatskom i sa separatističko-terorističkom organizacijom OVK na Kosovu i Metohiji. Dakle, mislim da je ovo jedna, u spoljno-političkom smislu u priličnoj meri samoubilačka akcija vlasti u Crnoj Gori. Dakle, ona ne gradi odnose sa onima na kojima je vekovima počivala dobre vojne, poličke, ekonomske, kulturne i svake druge odnose, već tog suseda proglašava za protivnika, a tradicionalne protivnike interesa Crne Gore proglašava za saveznike. To je jedna potpuno neprirodna tendencija u nacionalnoj politici Crne Gore.
Perspektiva
RSE: Uprkos svim neizvesnostima koje prate odnose između dve zemlje, Crna Gora i Srbija sada su samostalne države koje se sigurno u bliskoj budućnosti neće naći u bilo kom obliku zajedništva. Uskoro će biti određen status Kosova koje će, prema svim naznakama, dobiti neku vrstu ograničene nezavisnosti. Da li se na taj način konačno uspostavlja jedna stabilna mapa Balkana ili će ovi procesi biti samo uvod u nove napetosti?
SAMARDŽIĆ: Od početka, od rata u Sloveniji, bio sam lično uveren da će se raspad Jugoslavije završiti u Srbiji i Beogradu. Nezavisnost Crne Gore i Kosova relaksiraće njihove političke i etničke zajednice u tom smislu što će njihove političke elite biti prinuđene da se bave onim pitanjima koja su za njihove građane prvorazredni. Tako da će i Srbija u narednim godinama imati alternativu da li će dalje podgrevati šovinističke strasti i određivati taj jedan iracionalni kurs spoljne politike, ili će socijalni i ekonomski problemi, udruženi s pritiscima Evropske unije da se zvanični Beograd urazumi, doprineti daljoj demokratizaciji Srbije i njenom sigurnijem evropskom putu.
ROSANDIĆ: Mi zapravo ne znamo šta se uopšte iza brda valja. Dakle, ovdje je u proteklih 15 godina stvoreno desetak novih država. Po meni je to jedan potpuno neverovatan proces koji ide u potpuno drugačijem pravcu od nekog procesa integracije koji je na sceni u Evropi i svijetu danas. Ovdje smo imali kontraproces – dezintegraciju. Šta je pravi interes međunarodne zajednice i tih ključnih igrača u međunarodnoj zajednici, prosto je na neki način nedokučivo. Da li se taj proces završava sa Crnom Gorom i eventualno sa Kosovom ili sledi dalji proces drobljenja ovog prostora?
RSE: Da li će sređivanje srpsko-crnogorskih odnosa pomoći da se barem delimično stabilizuju prilike u tom delu Balkana?
TERZIĆ: Ja se bojim da na Balkanu ništa nije rešeno, nijedan proces nije završen do kraja. Otvorena su sva pitanja, a nijedno nije rešeno. Bojim se da je Balkan još uvek daleko od iole stabilnih prilika.
PEROVIĆ: Ja vjerujem da će balkanski narodi na svom putu u Evropu, a pogotovo po ulasku u Evropu naučiti da žive u tom mozaiku malih razlika kakav jeste Balkan i da ćemo mi u narednih 50 godina sve više i više biti jedni drugima ono što treba da budemo, ali da će se taj proces ovakvog suživota, koji je doveo do ovih ratova i tako dalje, da završi u dvije-tri godine, to je iluzija. To će trajati još dugo.
RSE: Uostalom, Srbija i Crna Gora se sada nalaze možda pred najvećim iskušenjem. Pripreme za usvajanje novog ustava Crne Gore i sve otvoreniji zahtevi da Srbi dobiju neku vrstu političko-teritorijalne autonomije više nije stvar odnosa između dve zemlje. Rasplet ovog problema daće istovremeno odgovor na pitanje – da li je na zapadnom delu Balkana još uvek dominantna ideja o etničkim podelama ili je konačno pobedila svest o značaju građanske države?
