Od početka ruske invazije na Ukrajinu predstavnici ultradesničarskih organizacija iz Srbije odlazili su u Rusiju i održavali kontakte sa srodnim grupama, pokazuje istraživanje Radija Slobodna Evropa (RSE).
Češko predsedništvo Evropske unije (EU) je nedavno izradilo dokument u kojem se predlaže rasprava o efikasnosti zabrana kojima bi u državama Zapadnog Balkana trebalo izložiti desne ekstremiste. U dokumentu se naročito ističu veze desničara sa Rusijom.
Sa druge strane, još uvek nema indicija da nadležni organi u Srbiji kontakte srpskih i ruskih ekstremiste vode kao potencijalnu pretnju.
U prostorijama terorista iz Rusije
Puške, pravoslavne ikone i po koja fotografija ratnih zločinaca na zidovima – tako ukratko izgleda ambijent u kojem razgovaraju predstavnici "Srbske akcije", neregistrovane klerofašističke organizacije, i ruskog "Imperijalnog legiona", čiji članovi učestvuju u ratu na istoku Ukrajine, boreći se za "ujedinjenje ruskog naroda u jedinstvenu državu".
Snimak posete srpskih ultradesničara prostorijama "Imperijalnog legiona" u Sankt Peterburgu objavljen je početkom maja na YouTube kanalu "Srbske akcije".
U dvadesetominutnom snimku vidi se kako Denis Garijev, prvi čovek "Imperijalnog legiona", vodi dvojicu pripadnika "Srbske akcije" kroz streljanu, prostorije za čuvanje oružja i teorijsku nastavu svoje organizacije.
"Imperijalni legion" je militantno krilo "Ruskog imperijalnog pokreta" (RIM), ultranacionalističke organizacije iz Rusije, koju je Stejt department 2020. označio kao globalnu terorističku pretnju.
U tom dokumentu su kao teroristi označene vođe RIM-a i "Imperijalnog legiona" – Stanislav Vorobjev, Denis Garijev i Nikolaj Truščalov, zbog toga što je RIM "obezbedio obuku u paravojnom stilu za bele suprematiste i neonaciste u Evropi i aktivno radi na okupljanju ovih vrsta grupa u zajednički front protiv njihovih navodnih neprijatelja".
Kako u razgovoru sa članovima "Srbske akcije" kaže Garijev, članovi "Imperijalnog legiona" od 2014. godine ratuju na istoku Ukrajine, gde se nalaze i nakon što je Kremlj pokrenuo invaziju u februaru 2022. godine.
Prema njegovim rečima, "Imperijalni legion" je monarhistička organizacija i Rusiju vidi "samo u okvirima (nekadašnje) Imperije, u okvirima monarhije".
Ratko Mladić na zidu 'učionice'
Garijev i njegovi sledbenici prizivaju epohu nekadašnje Ruske Imperije, kojom je vladao car i koja se teritorijalno prostirala na području današnje Ukrajine, Poljske, Finske, Belorusije, Moldavije, Kazahstana.
"Smatramo da je ono što se dešava u Ukrajini građanski rat unutar Rusije. Mi smo, kao i Srbi, dužni da ujedinimo svoj narod u jedinstvenu državu koja je, nažalost, razbijena", rekao je Garijev na snimku, aludirajući na ideologiju "velike Srbije", koju od početka devedesetih do danas baštine brojne ultradesničarske partije i pokreti u Srbiji.
Privrženost takvoj ideologiji Garijev je demonstrirao i dok je gostima iz Srbije pokazivao "učionicu" u kojoj se vidi desetak članova "Imperijalnog legiona" kako čiste puške.
Na zidu te prostorije okačena je uramljena fotografija Ratka Mladića, nekadašnjeg komandanta Vojske Republike Srpske koji je pravosnažno osuđen na doživotnu robiju zbog genocida u Srebrenici i zločina protiv čovečnosti tokom rata u Bosni i Hercegovini.
"Vi svi znate ko je to", kaže Garijev dok s ponosom pokazuje na Mladićev portret.
Odmah pored slike osuđenog generala nalazi se i uramljeni portret Jurija Budanova, nekadašnjeg vojnog oficira Rusije, koji je pred ruskim sudom osuđen na deset godina zatvora zbog otmice i ubistva 17-godišnje devojčice 2000. godine tokom rata u Čečeniji.
Nakon osam godina pušten je na uslovnu slobodu, a 2011. ga je u centru Moskve ubio stanovnik Čečenije.
Privođenje Rusa veri i oružju
Osim na području Donbasa, članovi "Imperijalnog legiona" borili su se, prema rečima njihovog vođe, i u Siriji i Libiji, sledeći ideju "zaštite hrišćana od radikalnog islama".
Pripadnost hrišćanstvu, tačnije njenoj pravoslavnoj grani, izuzetno je važno za članove "Imperijalnog legiona". Na to ukazuju i brojne knjige ruskih sveštenika, verski kalendar i pravoslavne ikone na zidovima.
Kao jedan od najvažnijih ciljeva "Imperijalnog legiona" Garijev izdvaja "privođenje Rusa veri zasnovanoj na vojnom umeću".
"Naš cilj je da obučimo što više Rusa. Samo prethodne godine kurseve je prošlo oko 850 ljudi", tvrdi vođa ove organizacije.
Upravo je u dokumentu češkog predsedništva Evropske unije (EU), za koji je javnost saznala u julu, istaknuta jaka veza koju je Rusija ostvarila na Zapadnom Balkanu koristeći hrišćanstvo.
"Jedan od razloga za sve veće nepoverenje prema Zapadu je jaka veza koju je Rusija izgradila sa pravoslavnim hrišćanskim stanovništvom u regionu. Rusija se predstavlja kao zaštitnica posebno pojedinih naroda, ali i pravoslavnih hrišćanskih grupa na Zapadnom Balkanu", navodi se u dokumentu.
Beograd kao baza za međunarodne desničare
Poseta ultradesničarske organizacije iz Srbije "Imperijalnom legionu" je izuzetno zabrinjavajuća, kaže za Radio Slobodna Evropa Majkl Kolborn (Michael Colborne), novinar i šef istraživačkog tima o ekstremnoj desnici na portalu Bellingcat.
"Brine me da bi to moglo da otvori mogućnost, u kontekstu aktuelnog rata u Ukrajini, da Beograd i Srbija postanu baza za pojedine članove međunarodne krajnje desnice, naročito za one koji imaju izrazito proruske stavove", kaže Kolborn, čiji rad je fokusiran ektremnu desnicu u centralnoj i istočnoj Evropi
On podseća na veze koje je "Ruski imperijalni pokret", u okvirtu kojeg radi "Imperijalni legion", tokom prethodnih godina ostvario sa ekstremno desničarskim organizacijama širom Evrope.
Prema izveštaju Stanford centra za međunarodnu bezbednost i saradnju, dvojica pripadnika ultradesničarskog "Nordijskog pokreta otpora" – Anton Tulin (Thulin) i Viktor Melin – su u avgustu 2016. u Sankt Peterburgu učestvovali u RIM-ovom programu paravojne obuke.
Tulin i Melin su krajem 2016. i početkom 2017. godine izveli nekoliko bombaških napada u Geteborgu, u kojima su mete bile levičarska knjižara-kafe, sklonište za izbeglice i kamp u kome su bili smešteni tražioci azila. U napadima nije bilo poginulih, a jedna osoba u centru za azil je teže povređena.
Melin je osuđen na osam i po godina zatvora, a Tuliin je dobio godinu i po.
Švedski tužilac je izjavio da je obuka u RIM-u bila "ključni korak u [njihovoj] radikalizaciji".
Odnosi 'Imperijalnog legiona' i Kremlja
"Ako ste krajnje desničarska grupa koja otvoreno radi u Rusiji danas, morate imati neke veze sa tamošnjim vlastima", kaže novinar Majkl Kolborn.
Kolborn kaže da su ruske vlasti pre otprilike jedne decenije počele da doživljavaju krajnju desnicu kao sve veću pretnju, te su pojačale pritisak na ultradesničarske aktere. Zbog toga je, dodaje, od 2014. veliki broj njih otputovao u Ukrajinu, gde se bore na strani Ukrajine.
"Dakle, jedini krajnje desničarski pokreti i grupe koji sada mogu da deluju u Rusiji su oni koji imaju dobre odnose sa Kremljom. Oni nisu opozicija, već marširaju u istom smeru kao Putin i Kremlj", kaže Kolborn.
U video snimku "Srbske akcije" lider "Imperijalnog legiona" kaže da je ta organizacija već godinama "podvrgnuta progonu" od strane ruskih vlasti, kao i da im je policija više puta pretresala prostorije. Međutim, on dodaje da su pritisci na "Legion" donekle popustili nakon što su pripadnici te paravojne organizacije otišli na front u Ukrajini.
Poznato lice u delegaciji 'Srbske akcije'
U odabranoj delegaciji "Srbske akcije" koja je posetila "Imperijalni legion" na snimku se vide dva mlađa muškarca.
RSE je identifikovao da je jedan od njih Aleksandar Užarević, koji je deo ekipe humorističke emisije "Dnevnjak". Ovaj serijal je nekoliko godina emitovan na javnom servisu RTV Vojvodine, a danas je ograničen na YouTube platformu, na kojoj ima blizu 660.000 pratilaca.
RSE je posredstvom Instagrama uputio pitanja Užareviću u vezi sa njegovom posetom "Imperijalnom legionu", kao i o vezama "Srbske akcije" sa ovom i drugim srodnim organizacijama iz Rusije, ali do zaključenja teksta odgovor nije stigao.
Odgovori nisu stigli ni sa zvaničnog mejla "Srbske akcije" na koji je RSE takođe uputio pitanja.
Veličaju saradnike okupatora, progone Rome
"Srbska akcija" nije zvanično registrovana u Agenciji za privredne registre. Nema istaknutog vođu, a pažnju šire javnosti je privukla krajem 2014. godine, kada su njihovi članovi ubacivali u poštanske sandučiće više beogradskih naselja letke protiv romske populacije.
Njihovi članovi su učestvovali na brojnim ekstremno desničarskim skupovima i organizovali ulične skupove sećanja za saradnike okupatora iz vremena Drugog svetskog rata – Milana Nedića, predsednika kvislinške vlade, i fašističkog ideologa Dimitrija Ljotića, osnivača vojne formacije Srpski dobrovoljački korpus koja se pod komandom nemačkog Vermahta borila protiv jugoslovenskih partizana.
Svoju naklonost prema saradnicima okupatora istakli su i kada su krajem 2015. godine upali na tribinu u novosadskom Muzeju savremene umetnosti, gde se kritički govorilo o Nedićevoj kvislinškoj vladi.
Na zvaničnom sajtu ove organizacije navodi se da se "Srbska akcija" zalaže za "borbeno srbsko pravoslavlje", kao i za čuvanje "nacionalnog bića i rasnog identiteta".
'Bez reperkusija, ekstremna desnica raste'
Majkl Kolborn ocenjuje da je naročito indikativno da je "Srbska akcija" objavila video na popularnoj i široko dostupnoj platformi YouTube. To, prema njegovim rečima, pokazuje da ova grupa sa krajnje desnice ne strahuje da bi se mogla suočiti sa eventualnim pravnim sankcijama.
"Jedna od najgorih stvari koju neka država može da uradi što se tiče krajnje desnice jeste da ignoriše taj problem. Kada pustite krajnju desnicu da radi šta želi, bez straha od reperkusija, samo im pomažete da rastu", upozorava Kolborn.
On dodaje da ga ne iznenađuje izostanak reakcije nadležnih u Srbiji, s obzirom na to da ni do sada nisu poklanjali previše pažnje desnom ekstremizmu.
"Postoji razlog zašto je krajnja desnica u Srbiji već dugo izuzetno jaka i što je prisutna i u parlamentu i na ulici. To je zbog toga što im nadležni gledaju kroz prste ili su u nekim slučajevima navodno i povezani sa ekstremnom desnicom", kaže Kolborn.
RSE je na adrese Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije i Bezbednosno-informativne agencije poslao pitanja da li su imali saznanja o susretima srpskih i ruskih ultradesničara od početka ruske invazije na Ukrajinu, ali do zaključenja teksta odgovor nije stigao.
Organizator proruskih protesta u poseti Moskvi
U Rusiji je početkom maja boravio i Damjan Knežević, vođa neformalne ultradesničarske grupe "Narodna patrola". Knežević je takođe i jedan od organizatora nekoliko protesta podrške Rusiji, održanih u Beogradu, nakon početka ruske invazije.
Srbiju je, na taj način, stavio na mapu retkih država u kojima se organizuju skupovi podrške ruskoj invaziji.
Knežević je boravio u Moskvi, gde je, kako je izvestio desno orijentisani portal Srbin.info, govorio za nekoliko ruskih medija, među kojima je i Russia Today (RT).
Ovoj državnoj televiziji je u Evropskoj uniji zabranjeno emitovanje, pošto se smatra "instrumentom" za širenje ruske propagandne i dezinformacija u vezi sa ratom u Ukrajini.
Gostovanja je na Telegram kanalu "Narodnih patrola" podelio i Knežević.
Gostujući na RT-u, Knežević je kazao da su "Srbi i Rusi braća", kao i da se protiv Rusije vodi "medijska kampanja kao što je to bio slučaju sa Srbima tokom devedesetih godina".
"Nastavićemo da podržavamo Rusiju kako bi ruski narod razumeo da smo pravi strateški partneri na Balkanu", poručio je Knežević.
U razgovoru za moskovski radio "Komsomolskaja pravda" Knežević se pohvalio da je bez podrške mejnstrim medija uspeo da izvede "20.000 ljudi i da prvi u svetu pružimo podršku ruskoj vojnoj operaciji koja je, po našem mišljenju sprovedena da bi se sačuvao ruski narod na vašim vekovnim ognjištima".
Prvi od nekoliko protesta podrške ruskoj invaziji održan je početkom marta u Beogradu, nakon što se Srbija na sednici Generalne skupštine UN-a pridružila osudi invazije Rusije na Ukrajinu. Zvanični Beograd, koji pretenduje na članstvo u EU, međutim, do danas nije uveo sankcije Rusiji niti ima naznaka da će se to u skorijoj budućnosti desiti.
Građane Srbije je na to prvo prorusko okupljanje pozvao i Denis Garijev, čelnik već pomenutog "Imperijalnog legiona".
"Mi ruski patrioti i nacionalisti molimo naš bratski srpski narod za podršku", rekao je on, između ostalog, u video poruci na ruskoj društvenoj mreži Telegram. Njegovo obraćanje je prenela većina ultradeničarskih grupa iz Srbije, od "Srbske akcije" do Kneževićeve "Narodne patrole".
Tokom posete Moskvi Knežević je govorio na konferenciji za medije 4. maja, zajedno sa Aleksandrom Lisovim, prvim čovekom "Rusko-srpskog centra Orlovi".
Kako je RSE ranije pisao, organizacija koju vodi Lisov na svom Telegram kanalu targetira protivnike ruske invazije u Srbiji, dok je prvi čovek "Orlova" čest gost u Srbiji.
Na društvenim mrežama RSE je pronašao fotografije Aleksandra Lisova sa Milošem Banđurom, poslanikom vladajuće Srpske napredne stranke u prethodnom sazivu parlamenta, kao i sa Arnom Gujonom, bivšim pripadnikom francuske ultradesničarske grupe "Generacija identiteta" a sadašnjim direktorom Uprave za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu pri Vladi Srbije.
Banđur na društvenim mrežama pruža otvorenu podršku politici Kremlja i agresiji na Ukrajinu.
Knežević se nije javio na poziv da govori za Radija Slobodna Evropa.
Na antimigrantskom talasu
"Narodna patrola" je neregistrovana organizacija koja je u centar pažnje dospela početkom 2020. godine, nakon što se društvenim mrežama proširio snimak na kojem grupa od dvadesetak mladića sa crnim kapuljačama maltretira migrante i izbeglice u centru Beograda.
U međuvremenu su na Telegramu napravili grupu koja broji blizu 6.000 članova. U grupi se objavljuju fotografije i snimci migranata i izbeglica sa ulica gradova Srbije, šire često neproverene informacije na račun migranata i izbeglica.
Ova grupa je vremenom postala poznata i po anti-LGBT porukama, ometanju novinara tokom izveštavanja sa Beograd prajda kao i po širenju nacionalne, rasne i verske mržnje.
Okupljali su se i kako bi ometali antifašističke skupove u Beogradu organizovane sa zahtevom da se ukloni mural Ratka Mladića u centru Beograda.
U međuvremenu je češko predsedništvo Evropske unije saopštilo da je izradilo dokument pod nazivom "Desničarski ektremizam na Zapadnom Balkanu" u kojem se predlaže rasprava o efikasnosti zabrana kojima bi u državama Zapadnog Balkana trebalo izložiti desne ekstremiste.
U dokumentu, u koji je RSE imao uvid, se navodi da lokalni ekstremizam na Zapadnom Balkanu poprima različite oblike, bilo da se radi o radikalnim fudbalskim navijačima, bilo o radikalnim sledbenicima raznih panslovenskih, nacionalističkih ili radikalnih pokreta.
Konstatuje se da rat u Ukrajinji, ima primetan uticaj na Zapadni Balkan, dok ga lokalne ekstremno desničarske grupacije percipiraju na veoma snažan način.
Srbija trenutno nema Nacionalnu strategiju za borbu protiv terorizma, pošto je prethodna istekla 2021. godine. Pravni eksperti i pojedine nevladine organizacije su ukazivale da je veliki propust to što ni u prethodnoj strategiji desni ekstremizam nije bio prepoznat kao jedan od ključnih problema.
Radio Slobodna Evropa je u ranijem istraživanju utvrdio da nadležni u Vojsci Srbije i Ministarstvu unutrašnjih poslova ne poklanjaju dovoljno pažnje ekstremnoj desnici u redovima tih institucija.
