Srpska pravoslavna crkva (SPC) ne oglašava se ni tri dana otkako je Sveti sinod Vaseljenske patrijaršije odlučio da Makedonsku pravoslavnu crkvu – Ohridsku arhiepiskopiju (MPC-OA) prizna za kanonsku crkvu.
Na taj način i dalje ostaje otvoren 45 godina star spor između Srpske i Makedonske pravoslavne crkve, zbog odluke MPC da se odvoji od SPC. Ipak, analitičari smatraju da su obe strane za korak bliže dogovoru.
Kancelarija Svetog sinoda Vaseljenske patrijaršije je saopštila 9. maja da MPC priznaje za kanonsku crkvu pod imenom Ohridska arhiepiskopija, imajući u vidu kao oblast njene jurisdikcije vlast u granicama države Severne Makedonije.
Crnogorska pravoslavna crkva, koju takođe ne priznaje SPC, ocenila je da je ovim činom Srpskoj pravoslavnoj crkvi ukinut akt kojim je Vaseljenska patrijaršija 1922. godine SPC-u priznala status patrijaršije, kao i jurisdikciju na celokupnoj teritoriji tadašnje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), uključujući Makedoniju i Crnu Goru.
Radio Slobodna Evropa (RSE) je od SPC zatražio komentar na ovu odluku, ali do zaključenja teksta odgovor nije stigao. Izostao je i odgovor na pitanje da li bi odluka Vaseljenske patrijaršije mogla da bude korak ka definisanju statusa Makedonske pravoslavne crkve?
Šta je rekla Vaseljenska patrijaršija?
Sveti sinod Vaseljenske patrijaršije je saopštio, nakon zasedanja u ponedeljak, da priznaje crkvenu hijerarhiju koju predvodi arhiepiskop Stefan kao kanonsku i validnu u svepravoslavnom svetu i uspostavlja kanonsku i liturgijsku zajednicu s njom.
Tom odlukom se, kako se navodi, otklanja višedecenijski raskol nametnut Ohridskoj arhiepiskopiji, obnovljen u liku Makedonske pravoslavne crkve.
"Presvetoj Crkvi srpskoj ostavljeno je da reguliše administrativna pitanja koja postoje između nje i Crkve u Severnoj Makedoniji, svakako u okviru kanonskog akta i crkvenog predanja", stoji u saopštenju.
Navode i da priznaju "Ohridska" kao naziv ove Crkve (imajući u vidu, kao područje njene jurisdikcije, posed u granicama države Severne Makedonije), kao što je njen crkveni predstavnik pismeno obećao Vaseljenskoj patrijaršiji.
Podsećaju da Vaseljenska patrijaršija ne koristi izraz "makedonski" ili neku drugu izvedenicu od reči Makedonija".
Šta znači ova odluka?
Jelena Jorgačević, novinarka nedeljnika "Vreme" koja prati religijske teme, kaže za RSE da Makedonska pravoslavna crkva više nije u raskolu, ali dodaje da to ne znači da je ona dobila autokefalnost.
"To znači da sveštenici Makedonske pravoslavne crkve – kako je oni nazivaju – mogu da saslužuju sa svim onim pravoslavnima koji se slažu sa ovom odlukom Carigradske patrijaršije. Međutim, to nije davanje tomosa, odnosno autokefalnosti kojim bi se rešio problem imena i konačnog statusa. U sledećoj tački piše da administrativna i upravna pitanja oni treba da reše sa Srpskom pravoslavnom crkvom", kaže Jorgačević.
Ona podvlači da se u odluci Vaseljenske patrijaršije navodi da ta Crkva u svom nazivu ne može imati imenicu "Makedonija" niti reči izvedene iz nje, kao i da se ona ograničava za teritoriju države Severne Makedonije.
"Drugim rečima, ona neće imati dijasporu", kaže Jelena Jorgačević.
Reakcija Makedonske pravoslavne crkve
Sveti arhijerejski sinod Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije (MPC – OA) održao je vanredno zasedanje 10. maja, nakon čega je saopštio da izražava "najsrdačniju zahvalnost" vaseljenskom patrijarhu Vartolomeju.
"Istovremeno, obaveštavamo javnost da se razgovori sa Srpskom pravoslavnom crkvom nastavljaju do regulisanja konačnog statusa naše Crkve, kao i na preporuku Carigradske patrijaršije, koja bi u okviru kanonskog akta i crkvenog predanja trebalo da reguliše administrativna pitanja između dve Crkve", saopštio je Sinod MPC.
Čeka se majski Sabor SPC
Tri dana pre nego što će iz Vaseljenske patrijaršije stići za širu javnost neočekivano saopštenje, episkop zvorničko-tuzlanski Fotije Sladojević – koji je i član Sinoda SPC – je izjavio da su predstavnici SPC i MPC nedavno imali sastanak u Nišu, gde je prisustvovao i patrijarh Porfirije.
To je bio, kako je rekao Fotije na liturgiji u Loparima u BiH, "interesantan dijalog ljubavi, vjere i nade". On je ocenio da bi bio veliki podvig ukoliko bi se "iscelio" raskol koji postoji od 1967. godine.
"Sada smo tu na pragu, da ga razrešimo", rekao je Fotije.
I MPC je potvrdila da je sastanak u Nišu održan, ali nisu iznosili više detalja.
"Pregovori su u toku, to je sve što mogu da kažem", rekao je portparol Sinoda Crkve Makedonije (MPC-OA) mitropolit debarsko-kičevski Timotej Jovanovski.
Jelena Jorgačević kaže da se u crkvenim krugovima već neko vreme "šuška" da se razgovori između crkvenih zvaničnika Srbije i Severne Makedonije vode.
Prema njenim saznanjima, dogovor unutar SPC je da se o odluci Carigradske patrijaršije ne izjašnjavaju javno pre sednice Svetog arhijerejskog Sabora, koji počinje 15. maja.
Sveti arhijerejski Sabor je skupština svih episkopa, vladika i mitropolita.
"Pošto je to toliko važna odluka, koju ne donosi jedan ili dva čoveka, čeka se da se sve vladike saglase i potom oglase o tom pitanju kako će sada da reaguju u odnosu na novonastale okolnosti", kaže Jorgačević.
Poruka Ruske crkve
Oglasila se i Ruska pravoslavna crkva, koja je ocenila da se Vaseljenska patrijaršija "grubo i antikanonski i politički motivisano" uplela u nadležnost SPC.
"Legitimnu odluku o statusu Pravoslavne crkve u Republici Severnoj Makedoniji može doneti samo Srpska patrijaršija, preko svoga arhijerejskoga sabora", rekao je protojerej Nikolaj Balašov, sekretar Odjeljenja za spoljne crkvene odnose Ruske crkve.
On je dodao da Rusija neće priznati nijednu odluku donetu bez učešća autokefalne SPC.
"Nadam se da druge pravoslavne crkve to neće priznati", rekao je Balašov.
Jelena Jorgačević kaže da se ovde mora uzeti u obzir uticaj politike, kao i geopolitički kontekst.
"Na kraju krajeva, i sam Carigradski patrijarh kaže da je on odgovorio na molbu države Severne Makedonije i te crkvene zajednice. Kao što je svojevremeno odgovorio i na molbu tadašnjeg ukrajinskog predsednika Petra Porošenka. Tako da, počev od tog najbazičnijeg da su predstavnici država u to vrlo uključeni, mi moramo da govorimo o uplitanju politike i nacionalnog elementa", kaže Jorgačević.
Ruska pravoslavna crkva je prekinula veze sa Vaseljenskom patrijaršijom, nakon što je carigradski patrijarh Vartolomej 5. januara 2019. Pravoslavnoj crkvi Ukrajine dodelio autokefalnost od Moskovske patrijaršije. Time je nastao jedan od najvećih raskoraka u hrišćanstvu u poslednjem milenijumu.
Zašto je došlo do raskola između SPC i MPC?
Ohridska arhiepiskopija je ušla u sastav SPC 1920. godine, a prvi glasovi za dobijanje autokefalnosti počinju da se javljaju ubrzo nakon oslobođenja Jugoslavije od fašističkog okupatora 1945. godine.
Jelena Jorgačević kaže da je postojao ogroman pritisak tadašnje jugoslovenske vlasti da se Makedonskoj pravoslavnoj crkvi dodeli autokefalnost, što se na koncu i dogodilo 1967. godine.
"U tom trenutku SPC čak pravi i komisiju koja je razmatrala da li je tako nešto kanonski moguće i utvrđuje da je to nemoguće. SPC šalje svim pravoslavnim crkvama tu svoju odluku i svi se u roku od nekoliko dana slažu sa njom. Tako nastaje taj raskol i ona je bila nepriznata od celog pravoslavnog sveta", kaže Jorgačević.
Od tada do danas vođeno je više razgovora između predstavnika pravoslavnog sveštenstva Srbije i Severne Makedonije.
Prema oceni Jelene Jorgačević, već duže vreme se ide ka zatvaranju ovog raskola.
"To je raskol koji dugo traje, a vi tamo imate Crkvu koja zaista funkcioniše – ima i vernike i jerarhiju (crkvena vlast) koja je bila legalna i kad je odlučila da se otcepi. To je situacija koja je mučna za sve i koja je svakako već trebalo da se razreši. Sada se ovim aktom Vaseljenske patrijaršije na neki način iznuđuje da se to brže dogodi", kaže Jelena Jorgačević.
Neposredno pre potpisivanja Sporazuma o imenu sa Grčkom u aprilu 2018. godine, Makedonska pravoslavna crkva poslala je pismo u kojem od Vaseljenske patrijaršije traži da prizna autokefalnost, istorijska i kanonska prava i privilegije, da prihvati žalbu i odobri autokefalnost.
Od tada je državni vrh Severne Makedonije uputio nekoliko pisama i peticija Vaseljenskom patrijarhu Vartolomeju za odobrenje žalbe.
Šta ovo znači za CPC?
Crnogorska pravoslavna crkva (CPC) ocenila je da se najnovijom odlukom Vaseljenske patrijaršije derogira tomos iz 1922. godine kojim je priznata aneksija CPC.
Tomos je crkveni je akt koji izdaju patrijarh i sabor jedne pravoslavne pomesne crkve, a kojim se drugoj crkvi priznaje status autokefalne ili autonomne crkve.
"Dakle, derogiran je akt kojim je priznata aneksija Crnogorske Srpskoj crkvi, ali i eparhija Vaseljenske crkve: Skopske, Veleško-debarske, Pelagonijske, Prespansko-ohridske, i đelova Vodenske i Polijanske – sve u današnjoj Sjevernoj Makedoniji. Time je Crnogorska crkva formalno oslobođena svih veza i odnosa sa Beogradskom patrijaršijom", navodi se u saopštenju koje potpisuje Mitropolit CPC Mihajlo.
Vaseljenska patrijaršija je tomosom iz 1922. Srpskoj pravoslavnoj crkvi priznala autokefalnost i status patrijaršije, kao i jurisdikciju na celokupnoj teritoriji tadašnje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), uključujući Makedoniju i Crnu Goru.
Crnogorska crkva je postojala do 1920. godine kada je ukinuta dekretom srpskih vlasti, a nakon što je dve godine ranije nezavisna Crna Gora prisajedinjena Srbiji i postala deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS).
Aleksandar Popov, direktor nevladinog Centra za regionalizam iz Novog Sada, kaže za RSE da ne očekuje veće probleme u dogovoru predstavnika MPC i SPC, ali dodaje da je sasvim drugačiji položaj Crnogorske pravoslavne crkve.
On podseća da je crnogorska država forsirala formiranje CPC zbog toga što nacionalna crkva nosi element državnosti.
"Taj projekt se do sada nije primio u Crnoj Gori. Ta Crkva nije dobila veće utemeljenje, pošto postoji veliki broj građana koji se izjašnjavaju ne samo kao Srbi, nego kao i pripadnici Srpske pravoslavne crkve", kaže Popov.
Prema podacima nevladine organizacije Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) za 2020. godinu, procenjuje se da približno 90 procenata pravoslavnog stanovništva pripada SPC, dok CPC čini preostalih 10 procenata.
Crnogorski suverenisti su 1993. na Cetinju obnovili CPC, koja je kao verska zajednica registrovana 2000. godine.
Iako je Crna Gora obnovila nezavisnost 2006, CPC je još uvek kanonski nepriznata od gotovo svih pravoslavnih crkava, a verske službe obavlja u svega nekoliko crkvenih objekata, jer su ostali preneseni u vlasništvo SPC.
Upravo je pitanje imovine još jedan razlog zbog kog bi, prema mišljenju Aleksandra Popova, davanje autokefalnosti imalo reperkusije čak i na državnom nivou između Beograda i Podgorice.
"Na kraju krajeva, imovina je i bila ključni problem kada je donet Zakon o slobodi veroispovesti u Crnoj Gori, koji je pokrenuo lavinu litija, što je na kraju dovelo i do odlaska sa scene DPS (Demokratska partija socijalista koju vodi Milo Đukanović)", kaže Popov.
Napetosti u Crnoj Gori porasle su krajem 2019. godine, nakon što je tadašnja vladajuća većina, na čelu sa DPS-om, izglasala Zakon o slobodi veroispovesti.
Zakonom je bilo predviđeno da država postaje vlasnik svih verskih objekata koji su izgrađeni do decembra 1918. godine – ukoliko verske zajednice ne dokažu vlasništvo.
