Odbacivanje sporazuma o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu 27. marta 1941. godine, bio je prvi veliki moralni poraz nacističke Nemačke u tada porobljenoj Evropi i imao je ogromni značaj za antifašistički pokret, kaže za RSE istoričarka Olga Manojlović Pintar iz Instituta za noviju istoriju Srbije.
Te, 1941. godine, gotovo sve evropske države bile su ili pod nacističkom čizmom ili deo Trojnog saveza Nemačke, Italije i Japana. Jugoslavija je pokušavala da zadrži neutralnost, ali su na pritisak Hitlera tadašnja Vlada Cvetković-Maček i regent knez Pavle odlučili da pristupe pomenutom paktu 25. marta.
Međutim, mnogi su bili nezadovoljni tim činom – od građanskih političara, komunista do Srpske pravoslavne crkve i većeg dela vojske koja je izvršila puč u noći 27. marta i zbacila Vladu, ukinula namesništvo i proglasila maloletnog prestolonaslednika Petra Karađorđevića II za kralja.
Istoga dana, na ulice mnogih gradova, pre svega Beograda, izašlo je mnoštvo građana koji su uzvikivali „Bolje rat nego pakt“ i „Bolje grob nego rob“. Tadašnji britanski premijer Vinston Čerčil, čija je zemlja podržala puč, izjavio je tog dana da je „jugoslovenska nacija pronašla svoju dušu“.
Prema nekim tumačenjima, zbog ovih događaja i napada na Jugoslaviju 6. aprila, Hitler je morao da odloži za šest nedelja invaziju na Sovjetski Savez što se kasnije pokazalo presudnim.
Međutim, 80. godina kasnije, „taj događaj je gotovo u potpunosti izbrisan iz javnog sećanja i o njemu se ne govori na afirmativan način jer on podseća da je jedan od ključnih toposa antifašističke memorije na ovim prostorima,“ ističe Manojlović Pintar.
Ona dodaje da su danas najveći protivnici 27. marta i svakog pokušaja revitalizovanja vrednosti koje proističu iz tog datuma, „one političke snage koje pokušavaju da rehabilituju, na primer, delovanje Milana Nedića“.
Od 1980-ih potencira se na narativu da je Srbija napravila grešku stvaranjem Jugoslavije, umesto da je prihvatila Londonski sporazum iz 1915, kao i sporazum sa Nemačkom 1941.
„Svi ovi događaji koje ste pomenuli, reinterpretiraju se kako bi se, zapravo, legitimisale određene političke pojave u sadašnjosti“, smatra Manojlović Pintar.
Ona dodaje da negirajući važnost postojanja tog velikog emancipatorskog projekta kao što je bila Jugoslavija, te snage pokušavaju da opravdaju svoju ulogu u njenom uništenju.
„Istovremeno, nastoje da afirmišu neke političke projekte koji bi podrazumevali formiranje nekih novih Velikih Srbija, vide mogućnost novih ujedinjenja, prelaska Drine i formiranja nove velike srpske države koja bi bila etnički monolitna,“ ocenjuje Manojlović Pintar.
Okretanje Jugoslavije ka Nemačkoj krajem 1930-ih
RSE: Postoje mnoge kontroverze kako je i zašto do svega toga došlo krajem marta 1941., ko je imao najveću ulogu. Ali, pre toga veoma je bitno makar u kratkim crtama rasvetliti kontekst i procese koji su doveli do puča i demonstracija. Da se vratimo nekoliko godina unazad, tačnije kada je kralj Aleksandar ubijen u atentatu 1934. Njegov brat od strica Pavle postaje regent.
Jugoslavija se našla u teškim okolnostima zbog unutrašnjih sukoba, pre svega izazvanih nezadovoljstvom Hrvata svojim položajem. Na međunarodnom planu, nacistička Nemačka i fašistička Italija su u usponu. Posmatrano iz današnje perspektive, da li su događaji od 27. marta bili neminovni, ili je postojao i drugi put?
Manojlović Pintar: Drugi put je, naravno, uvek moguć ali istorijske okolnosti i učesnici u tim događajima su izabrali onaj koji je predmet istoriografskih istraživanja. Ono što je obeležilo čitav period postojanja Kraljevine Jugoslavije je svakako odnos dominantnih političkih krugova u Beogradu, koji su težili centralizaciji države, i onih delova hrvatskog političkog establišmenta koji su stremili federalizaciji jugoslovenske kraljevine.
Upravo ta neslaganja su i dovela do atentata u Skupštini 1928. godine koji je, zapravo, bio i osnovni razlog uvođenja Šestojanuarske diktature (1929. godine) kojom je kralj Aleksandar u najdirektnijem smislu ozakonio centralističku politiku. Atentatom na kralja Aleksandra 1934. godine otvorena su vrata za dalje testiranje odnosa hrvatskih i srpskih političara, koji su u tom trenutku predstavljali dve ključne političke grupacije u javnom prostoru.
Činjenica je da je knez Pavle vodio politiku u bitno izmenjenoj Evropi od sredine 1930-ih godina, u kojoj veliki uspon doživljavaju fašistička Italija i nacistička Nemačka. Način na koji su na njihovo jačanje odgovorile Velika Britanija i Francuska svedočio je da je nestala ta velika snaga ispoljena na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919-1920. godine, te da je sve očiglednije bilo da Hitlerova Nemačka i Musolinijeva Italija imaju primat u međunarodnim odnosima.
U takvoj situaciji, knez Pavle i nekoliko vlada u tom periodu, sve više su okretali jugoslovenski brod ka novim saveznicima. Veze koje su uspostavljene tokom 1920-ih, pre svega sa Francuskom, polako su slabile. Ne zaboravimo da je to vreme u kome raste i uticaj Sovjetskog Saveza u evropskoj politici.
Dualizacija Jugoslavije stvaranjem Banovine Hrvatske
RSE: U kojoj meri su te unutrašnje okolnosti, pre svega hrvatsko pitanje, koje se smatralo makar privremeno rešenim Sporazumom Cvetković – Maček iz 1939., takođe uticale na okretanje Jugoslavije ka Nemačkoj i Italiji? Da li su hrvatski političari računali na podršku Italije i Nemačke da bi rešili svoje pitanje?
Manojlović Pintar: Veoma je teško tvrditi da je primarni interes hrvatskih političara bio u orijentaciji ka Nemačkoj. To je bilo karakteristično za hrvatsku emigraciju, pre svega ustašku, koja je težila potpunom odvajanju Hrvatske od Jugoslavije. Delovanje Vlatka Mačeka kao predstavnika najbrojnije opozicione političke grupacije u zemlji pokazuje da je odnos Beograda i Zagreba kreiran unutar jugoslovenskih okvira i u tom smislu nije presudno definisao spoljnopolitičke poteze Vlade Cvetković - Maček i samog kneza Pavla. Činjenica da je Maček postao potpredsednik i u Vladi Dušana Simovića (formiranoj nakon puča 27. marta), govori o tome da je zvanična hrvatska politika težila usaglašavanju sa Beogradom.
Naime, postalo je jasno da je Sporazumom Cvetković – Maček i formiranjem Banovine Hrvatske izvršena dualizacija Kraljevine Jugoslavije, donekle po uzoru na Austro-Ugarsku. Dakle, Zagreb je postao neka vrsta pandana Beogradu. Sa uspostavljanjem Banovine Hrvatska bile su mnogo ingerencije Zagreba na tom prostoru, od prosvetne preko unutrašnje politike do privrednog delovanja.
Stoga je to bila pragmatična potraga za novim saveznicima u kojoj su podjednako učestvovali Zagreb i Beograd. Naravno, Maček je osećao da možda može da računa na neke nove političke i privredne saveze, ali mislim da je odluka o pristupanju Trojnom paktu pre svega bila u rukama vlade u Beogradu.
RSE: Sporazum Cvetković – Maček je potpisan 1939. godine, iste godine kada počinje Drugi svetski rat i pred naletom nacističke armade nestaju jedna po jedna evropska zemlja. Jugoslavija se u takvim okolnostima suočavala sa sve manje opcija.
Manojlović Pintar: Apsolutno. Ta, 1939. je verovatno najkompleksnija godina evropske istorije u 20. veku. Ona počinje porazom republikanskih snaga u Španiji i uspostavljanjem Frankove diktature. To je događaj koji je ključno uticao na dalje političke saveze u Evropi.
Pobeda Franka u Španiji pre svega je bila rezultat politike neutralnosti koju su Francuska i Velika Britanija vodile od 1936. do 1939. godine i koju su u velikoj meri sledile mnoge evropske države, sa izuzetkom Sovjetskog Saveza koji je jedini pružio neku vrstu finansijske, u manjoj meri i vojne pomoći republikanskoj, legalno izabranoj vladi u Španiji. Dakle, ni nepunih pola godine nakon završetka rata u Španiji izbio je Drugi svetski rat nakon što je došlo do saveza Sovjetskog Saveza i Trećeg Rajha i podele Poljske. Međutim, pogrešno bi bilo tumačiti ovu vrstu saveza kao unikum u dotadašnjoj evropskoj istoriji.
Sužene opcije Jugoslavije 1941. godine
RSE: Neutralnost Francuske i Velike Britanije u slučaju Španskog građanskog rata, neodlučnost, izostanak reakcije prilikom anšlusa Austrije, onda se govorilo o sramnoj reakciji tadašnjeg britanskog Nevila Čembrlena kada je Minhenskim sporazumom iz 1938. Čehoslovačka prepuštena Hitleru.
Da li je to sve ukazivalo tadašnjim vlastima u Beogradu, pre svega knezu Pavlu, da ne može računati previše na tradicionalne, kako su ih zvali, saveznike Srbije i Jugoslavije?
Manojlović Pintar: Upravo tako. Postala je belodana ta defanzivna politika Velike Britanije i Francuske. I, naravno, činjenica da je Francuska tako brzo pala nakon upada trupa Vermahta na njenu teritoriju (kao i čitav niz zemalja Beneluksa), pokazala je veoma jasno da ne postoji snaga koja bi se u tom trenutku suprotstavila Hitlerovoj soldateski.
U tom periodu od 1939. do marta 1941. godine Trojni savez, koji je sklopljen između Italije, Nemačke i Japana, privukao je i ostale evropske države. U prvom redu centralnoevropske i istočnoevropske kao što su Slovačka, Mađarska, Rumunija i Bugarska. Dakle, u tom trenutku kada se u Beču potpisuje sporazum o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu, evropska politička karta sadrži na samim obodima nekoliko država koje su neutralne.
To su na Iberijskom poluostrvu tek izašla iz građanskog rata Španija i Portugalija, zatim Turska, na severu Švedska i Irska i u samom centru Evrope Švajcarska. Sve ostale su ili pokorene od strane Vermahta ili u direktnom savezu i članice Trojnog pakta. Jedino se vodi rat u Velikoj Britaniji i Grčkoj. Tačnije, Grčka se brani od napada Italije, a Nemačka bombarduje Veliku Britaniju.
— SPECIJAL RSE: 100 godina Jugoslavije
Tako da je, zapravo, Jugoslavija u tom trenutku ostala jedina država u Evropi koja nije bila u savezu sa Nemačkom, Italijom i Japanom. Postavlja se naravno logično pitanje koliki je bio manevarski prostor kneza Pavla i Namesništva u tom trenutku i da li je uopšte bilo moguće odbiti tu vrstu ultimatuma koji je stizao iz Beča.
Da li je bilo moguće da se jasno suprotstavi i koja je bila druga opcija, šta je bila alternativa odbijanju takvog jednog saveza. Očigledno je da bi to zahtevalo direktno proglašavanje savezništva sa drugom stranom u ratu, dakle sa Velikom Britanijom, i vođenje nekog budućeg rata na Balkanu u kome bi nemačke snage bile angažovane u Grčkoj i Jugoslaviji.
RSE: Međutim, Velika Britanija ni tada ni kasnije nije bila u stanju da ratuje. Drugi front u Evropi je otvoren generalno tek 1944. godine.
Manojlović Pintar: Jeste.
Hitler želeo savezništvo Jugoslavije zbog napada na Grčku
RSE: Verovatno ne bi bila u mogućnosti da opipljivije i konkretnije pomogne Jugoslaviji ako bi se odlučila za drugu opciju, odnosno za rat sa Nemačkom.
Manojlović Pintar: U tom trenutku Britanija definitivno nije bila u mogućnosti da pruži značajniju vojnu ili finansijsku pomoć Jugoslaviji. Status neutralnosti koji je Jugoslavija neko vreme uspevala da održi od septembra 1939. do marta 1941. godine bio je dalje neodrživ jer je Hitler pripremao transfer svojih trupa u Grčku kako bi pomogao Musolinijevim snagama. Stoga je svim silama pokušao da privuče Jugoslaviju Trojnom paktu kako ne bi došlo do eventualnih upada jugoslovenske vojske na grčku teritoriju.
Naime, to je vreme u kojem se još uvek svi akteri vrlo dobro sećaju onoga što se dešavalo na teritoriji Grčke u Prvom svetskom ratu, tačnije dobre reputacije srpskih vojnika na Solunskom frontu. Dakle, upravo je sve to navelo Hitlera da traži veoma aktivno angažovanje Jugoslovena.
Da li bi Hitler ispoštovao dogovor sa Jugoslavijom?
RSE: Dolazimo do samih pregovora koji su doveli do potpisivanja Trojnog pakta. Šta je, zapravo, Hitler tačno tražio? Prema nekim interpretacijama Jugoslavija nije imala nikakvih obaveza prema silama Osovine, tačnije da nije morala da šalje vojnu pomoć niti da dozvoli prolaz nemačkih trupa preko svoje teritorije.
Manojlović Pintar: Pregovori su trajali gotovo dva meseca i Nemačka je davala uveravanja da će poštovati teritorijalni integritet Jugoslavije, da je neće obavezati da se preko njene teritorije prevoze trupe do Grčke. Čak, po nekim tvrđenjima, obećavala je i pregovore o statusu Soluna nakon završetka rata, odnosno da Jugoslavija može da računa na njegovo prisajedinjenje kao svoje južne luke.
Osim Protokola o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu, ministri spoljnih poslova Italije i Nemačke su potpisali sa jugoslovenskom stranom propratna dokumenta, odnosno tajne klauzule kojima je garantovano sve ovo o čemu smo govorili.
RSE: Velika Britanija je po svaku cenu želela da spreči pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu. Navodno je predsednik Vlade Dragiša Cvetković rekao njenom predstavniku da insistira na uslovima koji su veoma teški za Nemce ističući da ih oni uopšte ne mogu prihvatiti. U međuvremenu su neki ministri podneli ostavku, mislim na Vasu Čubrilovića, zbog tih pregovora.
Manojlović Pintar: Jeste. Po nekim svedočenjima, u najboljem slučaju možda je 20 odsto Jugoslovena i isto toliko političkih aktera prihvatalo ovu vrstu saveza, dok je ogromna većina bila veoma negativno raspoložena. Bez obzira što su stalno u javnosti isticana uveravanja vlade da je to najbolji mogući dogovor koji je u tom trenutku mogla da postigne i da on garantuje Jugoslaviji suverenost i neutralnost.
Već kad govorimo o tome da se nekome „garantuje neutralnost“ očigledno je da postoji i neki podtekst jer apsolutno je logično da se prilikom sklapanju političkih saveza pretpostavlja politička suverenost i neutralnost potpisnika. Tako da je već i taj, tako formulisan jezik svedočio, zapravo, o sasvim drugačijim namerama inicijatora ovog pakta.
Nepopularnost kneza Pavla i snažna antifašistička osećanja
RSE: Pre svega su Srbi bili nezadovoljni, tačnije deo vojske i političara, intelektualna elita, Srpska pravoslavna crkva. Govorilo se da je general Borivoje Mirković, koji je predvodio puč, još 1937. godine razmatrao neku varijantu udara nezadovoljan politikom Vlade Milana Stojadinovića koja se približavala Italiji.
Mnogi u Srbiji su bili nezadovoljni i sporazumom Cvetković – Maček smatrajući da je previše dato Hrvatskoj. Takođe su smatrali da knez Pavle faktički otima vlast od maloletnog prestolonaslednika Petra.
Manojlović Pintar: Sve vlade, Namesništvo i knez Pavle bili su veoma nepopularni u tim godinama, pre svega u srpskom delu kraljevine zbog političkih odluka koje su preduzimali na unutrašnjem planu, kao što su formiranje Banovine Hrvatske, pokušaj potpisivanja Konkordata sa Vatikanom koji nije zaživeo.
Dakle, to su dva ključna događaja zbog kojih su srpski političari i političke stranke izuzetno nepovoljno gledali na Namesništvo i kneza Pavla. Potpisivanje ovog sporazuma 25. marta svakako je treći u nizu tih događaja koji su krajnje negativno dočekani u srpskoj političkoj javnosti. U isto vreme važno je reći da su sećanja na Prvi svetski rat, na sve ono što se dešavalo u vreme okupacije Srbije, i snažno antinemačko raspoloženje - podsticali odijum i nezadovoljstvo zbog potpisivanja ovog pakta.
Takođe, ne treba zanemariti da su postojala i snažna antifašistička osećanja u čitavoj Kraljevini. Sa jedne strane, u samoj Srbiji ona su bila proizvod delovanja kako liberalno prozapadno demokratski orijentisanih političkih aktera tako i velikog uticaja Komunističke partije – iako je bila zabranjena. Istovremeno, ne treba zanemariti da je antifašizam bujao pre svega Dalmaciji i u onim delovima Jugoslavije koje su ugrožavale teritorijalne aspiracije fašističke Italije.
I, najzad, to antinemačko i antifašističko, odnosno antinacističko raspoloženje je sve više jačalo u delovima Vojvodine u kojima je folksdojčerska populacija sve izrazitije usklađivala svoje delovanje sa politikom Hitlera i Trećeg Rajha. Dakle, bilo je nekoliko razloga koji su uticali da gotovo čitava zemlja zanemi tog 25. marta.
Prema jednom svedočenju, Beograd je bio gotovo pust i zanemeo u trenutku kada je Radio Beograd saopštavao da je potpisan pakt. Dakle, mislim da je u jugoslovenskoj javnosti to bilo gotovo unisono neprihvatljivo i verovatno je i to razlog zašto je i sam puč tako dobro i uspešno izvršen.
Srpska pravoslavna crkva podržala puč
RSE: Tu je i uloga Srpske pravoslavne crkve. Patrijarh Gavrilo Dožić je bio vrlo aktivan.
Manojlović Pintar: Naravno. To je četvrta i možda ključna tačka. Gavrilo Dožić je u potpunosti podržao pučiste i smatra se da je pre samog potpisivanja sporazuma upozoravao kneza da crkva ne može da stane iza takvog dokumenta, na isti način kao što je upozoravala i odlučno odbijala svaku mogućnost potpisivanja Konkordata i regulisanja odnosa Jugoslavije sa Vatikanom. I u krajnjoj liniji, kralj Petar II je pred Patrijarhom Gavrilom položio zakletvu i podržao zaverenike 27. marta.
RSE: Kada je reč o samoj vojsci, stiče se utisak da je već tada bila prilično demoralisana, pa je zbog toga bilo vrlo lako organizovati puč koji je za nekoliko sati doveo da preuzimanja vlasti.
Manojlović Pintar: Jeste. Vojska je bila vrlo podeljena. Krug najviših oficira i generala, poput ministra vojske i mornarice Petra Pešića, zatim generala Milana Nedića, podržavao je ovu vrstu sporazuma jer je procenjivao da jugoslovenska armija nema mogućnosti da se suprotstavi najsnažnijoj evropskoj vojnoj sili.
Međutim, radilo se o manjini oficirskog kora koji je na taj način procenjivao situaciju. Većina je bila više nego jasno opredeljena za očuvanje savezništva sa Velikom Britanijom i protiv sklapanja vojnog sporazuma sa Nemačkom i Italijom.
Masovni protesti 27. marta 1941.
RSE: Izveden je puč. Istovremeno, tog 27. marta izašla je velika masa na ulice, pre svega u Beogradu. Za razliku od dva dana pre toga kada je, kako ste pomenuli, bila smrtna tišina u Beogradu.
Književnik Oskar Davičo je zapisao: „Sećam se zanosa, pesama, grljenja sa nepoznatima, zar je bilo nepoznatih toga dana? Svi su se voleli, znali. U svakom si čoveku prepoznavao sebe. Koliko se ljudskih istina pronašlo tog buntovnog, slobodnog, jasnog, herojskog martovskog dana kad se činilo da je prvi put sagledano sunce otvoreno nad glavama“.
Dakle, da li su građani izašli na ulice isključivo spontano? Znamo da su u vreme socijalističke Jugoslavije komunisti pridavali sebi dosta značaja u podsticanju protesta
Manojlović Pintar: Moram najpre da se pozovem na veoma interesantno svedočenje jednog novinara. Robert Sent Džon je objavio knjigu, koja je izašla i na našem jeziku 1991. pod naslovom „Svet zanemelih ljudi.“ On je bio novinar AP i izveštavao je iz Beograda tih dana 1941. godine. To je izuzetno zanimljiv, iskren tekst koji vam predočava sliku Beograda od 25. do 28. marta.
Džon navodi da se nakon potpisivanja sporazuma 25. marta, narednog dana, 26. marta dešava nešto što on naziva „dečiji“, odnosno „đački ustanak“, „đačka buna“. On svedoči da je sedeo u hotelu „Srpska kruna“ preko puta jedne škole u kojoj se danas nalazi Pedagoški muzej. Naveo je da je video da đaci izlaze iz učionica, cepaju fotografije kneza Pavla, pišu letke, dele ih građanima. Ista svedočanstva mogu da se nađu i u zbornicima u kojima se obeležava godišnjica osnivanja Prve beogradske gimnazije.
Robert Sent Džon piše kako je video agenta u civilu koji je uzeo jedan od tih proglasa i koji mu je rekao – deca su kao papagaji, ona, u stvari, prenose ono što se priča u kući. Isto tako, po nekim svedočenjima, u Kraljevu i po nekim drugim gradovima u Srbiji dolazi do spontanih izliva nezadovoljstva već 26. marta. Tako da u noći, u pola tri, kada je izveden puč, zapravo su njegovi učesnici već imali vrlo jasnu sliku da je javno mnjenje izuzetno negativno raspoloženo prema potpisivanju Trojnog pakta.
RSE: Građani najmasovnije izlaze na ulice 27. marta.
Manojlović Pintar: Da, građani najpre izlaze samostalno, a zatim i organizovano, sokoli, razne vrste veteranskih udruženja, veterana Prvog svetskog rata, nekih četničkih udruženja, zatim studenti Beogradskog univerziteta, ljudi sa svojih radnih mesta i stvara se sveopšta atmosfera bunta.
Robert Sent Džon navodi da su se građani najviše slivali ka Terazijama. Tu su govorili predstavnici demokrata. To se vidi i u memoarima Desimira Tošića. Komunisti su se obraćali narodu na Slaviji i kod Vukovog spomenika. Sent Džon kaže kako su se vrlo brzo pojavile i značke sa engleskim amblemom koje su deljene.
Veliki broj britanskih, američkih, francuskih i zastava Sovjetskog Saveza se našao na ulicama, zatim parole. Tako da može da se kaže, s jedne strane, da su građani imali snažnu potrebu da pokažu prema kojoj vrsti međunarodnog saveza su orijentisani.
S druge, pesme koje su se pevale, poput „Oj Srbijo, mila mati“, pokazivale su koliko je bila snažna podrška samom puču u zemlji, tačnije da se svrgne Namesništvo, a kralj Petar proglasi punoletnim i postavi na čelo države.
Čerčil: Jugoslovenska nacija je pronašla dušu
RSE: O ulozi Britanije. Vinston Čerčil je izjavio 27. marta 1941. da je "rano jutros jugoslovenska nacija pronašla svoju dušu".
Poznato je da su tada britansko diplomatsko predstavništvo, čak i tajna služba, bili veoma aktivni u Beogradu. Oni su itekako bili zainteresovani da Jugoslavija ne potpiše Trojni pakt. U kojoj meri je, kako neki smatraju, iza puča stajala Velika Britanija, a da su, zapravo, narod i revolucija bili samo, da kažem, pogonsko gorivo?
Manojlović Pintar: To je jedna od kontroverzi oko kojih se istoričari najviše spore, odnosno iznose različita viđenja. Jasno je da je Britanija davala podršku snagama koje su želele raskid ugovora sa Trojnim paktom. Ona je koristila razna neformalna sredstva, širila vesti, na primer, da najpre 100 hiljada, zatim 200 hiljada i na kraju i 300 hiljada britanskih vojnika čeka na granici sa Grčkom, da je u pripravnosti avijacija koja će pomoći Jugoslaviji u slučaju napada nemačkih snaga.
Dakle, širile su se glasine da je zagarantovana pomoć Britanaca. Činjenica je da su postignute neke vrste dogovora. Istoričar Holm Zundhausen tvrdi da je na osnovu britanskih arhiva veoma jasno da su oni podržali puč u Jugoslaviji. Sa druge strane, istoričar Stevan Pavlović navodi da se pre radilo o jednoj vrsti reakcije nego stvarno organizovanom puču koji je dugo pripreman u saradnji sa stranim obaveštajnim službama.
Istovremeno, Momčilo Zečević preispituje ulogu Slobodana Jovanovića u čitavoj stvari. Činjenica je da je on bio predstavnik najnezadovoljnijih delova srpskih političara i javnosti podelom kraljevine i formiranjem Banovine Hrvatske.
S druge strane, činjenica je da Slobodan Jovanović nije jedini proglašen za potpredsednika nove pučističke vlade, već da je prvi potpredsednik, zapravo, ostao Vlatko Maček i da ništa od onih garancija koje je dobila Banovina Hrvatska nije ukinuto formiranjem nove vlade. Istina, postoji svedočenje o trenutku kada knez Pavle vozom stiže u Zagreb i saznaje da je došlo do puča. Tada je Maček pokušao da probudi kod kneza potrebu da se tome suprotstavi. Međutim, bilo je očigledno da ni knez a ni sam Maček nisu u tome bili odlučni i da je bila jasna njihova procena da to ne bi moglo da dovede do nekog značajnijeg rezultata.
Knez Pavle odustao od otpora uprkos Mačekovom ubeđivanju
RSE: Navodno je Maček bio čak spreman da pošalje hrvatske vojnike u Beograd ali da je knez Pavle rekao da bi to izazvalo građanski rat, što on ne želi.
Manojlović Pinter: Knez Pavle je za sobom imao i to iskustvo demonstracija koje su održane u Beogradu u vreme potpisivanja Konkordata 1937. Vrlo je dobro znao na koji način je Srpska pravoslavna crkva iskoristila to što je u tom trenutku ministar unutrašnjih poslova bio Anton Korošec, koji je odobrio dejstvovanje žandarmerije po demonstrantima.
Srpska pravoslavna crkva je tada potencirala u javnosti da „slovenački žandarmi tuku srpske demonstrante.“ Znao je knez Pavle da bi takva vrsta aktivnosti mogla da izazove mnogo veće političke sukobe u zemlji nego što bi suštinski mogla da doprinese mirnom razrešavanju situacije.
Naivan pokušaj pučista da uvere Hitlera u neutralnost Jugoslavije
RSE: Šta su, zapravo, bili stvarni ciljevi pučista? Govorili ste o postojanju snažnog antifašističkog osećanja, zatim nezadovoljstvu različitih krugova u Srbiji jačanjem uloge Hrvatske. Tu su i komunisti kao i liberalno orijentisani političari. Ali da li je vojska odnosno ta grupa koja je izvela puč i kasnije preuzela vlast, mislim pre svega na generala Dušana Simovića, imala jasnu predstavu šta će biti dan posle?
Britanska istoričarka Elizabet (Elisabeth) Barker navodi da je bila prilična konfuzija jer nova vlada nije čak povukla pristup Trojnom paktu što je bio glavni razlog pobune. Potpisan je Pakt o prijateljstvu sa Sovjetskim Savezom 6. aprila na dan kada je Nemačka napala Jugoslaviju. Dakle, da li su pučisti imali realpolitičku kalkulaciju šta sledi nakon toga i kako da izađu iz te situacije nakon prevrata?
Manojlović Pintar: To je odlično pitanje i vrlo je teško dati precizan odgovor. Jasno je da su oni u istom trenutku poslali signale i zvanične poruke Berlinu da ne odustaju od saveza sa Nemačkom iako je svima bilo jasno da ništa od toga nije moguće realizovati, niti da će Hitler poverovati u iskrenost njihovih obećanja.
To je pokazatelj političke naivnosti aktera. Na primer, tokom demonstracija 27. marta uništene su prostorije nemačkog i italijanskog biroa u Beogradu, a već narednog dana vlada je pokušala da ih obnovi. Znači, sve to je govorilo da su pokušavali u izvesnom smislu da gase vatru i da zadrže tu poziciju neutralnosti Jugoslavije.
Napadnut je i auto nemačkog predstavnika u Beogradu od strane demonstranata i on je već, čini mi se, 30. marta napustio Beograd a 5. aprila i celokupno nemačko poslanstvo.
Tako da je već 30. marta bilo jasno da će uslediti odlučna reakcija Hitlera. Ubrzo je Jugoslavija početkom aprila proglasila mobilizaciju. Dakle, svi su već očekivali da će Jugoslavija ući u rat. E, sad tu su uvek i uverenja i nerealne predstave ljudi da se ratovi brzo završavaju i to uvek, naravno, našom pobedom što je prilično romantičarska predstava.
Da li je Hilter odložio napad na SSSR zbog puča u Jugoslaviji?
RSE: Kasnije je interpretirano da je taj puč i ulazak Nemačke u rat, iako je on kratko trajao jer je Jugoslavija kapitulirala već 17. aprila - doveo do odlaganja napada Hitlerove armije na Sovjetski Savez, navodno za šest nedelja, a onda se ona u zimu 1941. zaglavila oko Moskve i to je zapravo bio njen prvi poraz.
Ima li istorijskih podataka da je Hitler baš zbog toga odložio napad na Sovjetski Savez? Da li je to još jedna romantičarska interpretacija, ovoga puta nekih istoričara?
Manojlović Pintar: Sada se već nalazimo u polju interpretacija koje je zapravo ključno za naše razumevanje događaja od 27. marta. Do sada smo mogli da vidimo da u domenu rekonstrukcije samog događaja postoje izvesna neslaganja ali da se manje više svi podaci koje su zapisali istoričari ili učesnici tih zbivanja nekako skladno sklapaju u sliku ta tri dana koji su promenili Jugoslaviju i živote svih ljudi na ovim prostorima.
Međutim, onog trenutka kada dođemo u polje interpretacija stvari se mnogo više komplikuju. Najpre, ulazimo u razmatranje koliko je taj događaj promenio tok samog rata. Sa jedne strane, postoje oni koji smatraju da je Hitler zaista promenio svoj plan napada na Sovjetski Savez, da je bio prinuđen da ga iz maja prebaci na jun zato što je pored angažmana u Grčkoj sada morao da angažuje svoje trupe i za osvajanje Jugoslavije.
Postoje i oni istoričari koji, naprotiv, tvrde da bi do takvog odlaganja svakako došlo jer su velike ravnice Ukrajine i Belorusije, kojima je trebalo da se kreću nemački tenkovi u maju bile neprohodne zbog prolećnih kiša, te da je to, zapravo, bio ključni razlog odlaganja. Naravno, vrlo je teško dokazati ovu tvrdnju. Ne verujem da su stratezi Vermahta tako naivno planirali napad za 15. maj ne uzimajući u obzir ovaj problem kiša i blatnjavog terena i da su to iznenada shvatili tek posle 27. marta.
Demonstracije 27. marta prvi moralni poraz Trećeg Rajha
RSE: Ne volim da spekulišem, ali da je, recimo, Jugoslavija ostala privržena Trojnom paktu i postala satelitska država kao Slovačka, ili Mađarska, mada je to teško zamisliti s obzirom na tradiciju srpskog i drugih naroda na tom prostoru - da li bi se desila socijalistička revolucija, da li bi se Jugoslavija našla na stranih poraženih, da li bi se stvari sasvim drugačije razvijale?
Manojlović Pintar: U svakom slučaju Jugoslavija bi se našla na strani poraženih u Drugom svetskom ratu, na strani onih koji su u svetskoj istoriji ostali zabeleženi kao najnehumanija politička organizacija koja je vladala na sistemu rasnog zakonodavstva, koncentracionih logora i na ideji potpunog uništenja čitavih naroda. Takvo istorijsko iskustvo bi sigurno bilo jedna od najsramnijih stranica naše istorije. Da li bi došlo do raspada zemlje, do socijalističke revolucije - to su pitanja na koja je, kao što ste rekli, veoma teško odgovoriti.
Kraljevina Jugoslavija je postojala nepune dvadeset i tri godine, što je izuzetno kratak period u istoriji jedne države. Bila je politički nestabilna zemlja koja je iskusila kvazi-demokratiju, političku represiju i diktaturu, ali koja je sve vreme postojanja dinamično tragala za novim rešenjima i političkom reorganizacijom. Teško je pretpostaviti da bi u uslovima svetskog rata uspela da zadrži stabilnost.
Ne treba zaboraviti ni slobodarske tradicije, koje pominjete, a koje su na ovim prostorima u to vreme bile izuzetno jake. Sa druge strane, ratna strategija nacista i fašista je proizilazila iz njihove politike, odnosno podrazumevala je surove odmazde i počivala na isplaniranom genocidu. Stoga je teško pretpostaviti da bi čak i u nekom drugom kontekstu četiri ratne godine prošle mirno i bez ljudskih gubitaka na prostorima Jugoslavije.
S obzirom na borbeni put Crvene armije, Jugoslavija bi posle 1945. nesumnjivo ostala u sovjetskoj zoni uticaja, sa KPJ na čelu, jer je ona predstavljala snagu koja je i pre izbijanja rata definisala platformu jugoslovenske socijalističke federacije. Neki događaji bi sigurno imali drugačiji tok, ali ne verujem da bi se krajnji ishod mnogo razlikovao.
Sve to što se dogodilo 27. marta je značilo prvi veliki moralni poraz nacističke Nemačke i Trojnog pakta u Evropi, da je sve to imalo ogromni značaj za antifašistički pokret i u Evropi i u krajnjoj liniji ili pre svega u samoj Jugoslaviji gde je postalo jasno da je nemoguće deterministički, sudbinski tumačiti političke događaje. Da je nužno uspostaviti ideal političke i oružane borbe protiv onih političkih opcija koje su do tog trenutka više nego jasno pokazale svoje zločinačko lice. Znači već tada 1941. godine u Nemačkoj funkcionišu koncentracioni logori, funkcionišu rasni zakoni.
Bilo je više nego jasno kakva vrsta političkog dogovora je na delu, da se priprema „čišćenje“ političkog prostora. Politički govor koji je počivao na ideji arijevske nacije veoma jasno je predstavljao pledoaje za jednu političku realnost koja je shvatala rat samo kao način za bržu realizaciju već osmišljenih koncepata.
Tako da sva ta tumačenja da je, zapravo, 27. marta započeo politički sunovrat, da je upravo to omogućilo i politički poraz Jugoslavije, formiranje Nezavisne Države Hrvatske, genocid nad srpskim narodom i tako dalje - sve su to interpetacije onih političkih učesnika, pa i intelektualaca koji su veoma jasno usredsređeni na rehabilitaciju te odluke Vlade Cvetković – Maček.
Događaje od 27. marta osporavaju odgovorni za raspad Jugoslavije
RSE: Da nije poništen sporazum o pristupanju Trojnom paktu, Srbija i Jugoslavija bi se našle na strani poraženih. Međutim, mi smo poslednjih 30-tak godina svedoci paradoksalne činjenice da se relativizuju tekovine antifašističke borbe na prostoru biVše Jugoslavije a da se, zapravo, rehabilituju te poražene snage.
Kada je reč o Srbiji, od 1980-ih godina vlada taj narativ da su Srbi ispali „topovsko meso“ kada su 1915. odbili separatni mir sa Nemačkom i Austro-Ugarskom posle čega je usledila golgota kroz Albaniju. S tim u vezi ali u drugom kontekstu pothrahuje se žal zbog neprihvatanja tajnog Londonskog sporazuma iz iste godine koji je, navodno, omogućavao stvaranje Velike Srbije.
Tako je istoričar Đoko Slepčević svojevremeno napisao da je „jednostrano, sasvim proizvoljno i znatnim delom guslarsko opredeljenje Crkve za ideje i nejasne ciljeve puča od 27. marta 1941. godine, bio jedan od uzroka bezobzirnosti okupatora i prema SPC i prema srpskom narodu“.
Manojlović Pintar: Ja se, naravno, ne slažem sa takvim zaključkom. Ta bezobzirnost Vermahta na Balkanu, kao i u krajnjoj liniji na Istočnom frontu, proizilazi iz rasne politike Trećeg rajha i odnosa prema slovenskim narodima. Prostor na kome su živeli Sloveni bio je predviđen za novi Lebensraum nemačkog stanovništva.
Dakle, za sve što se dešavalo snosi odgovornost okupator, a nikako oni koji su se tom okupatoru suprotstavili. Stoga mislim da je politički veoma opasna ta zamena teza i uvek je u svrhu opravdanja određenih političkih odluka u sadašnjosti. Svi ovi događaji koje ste pomenuli - od Londonskog ugovora 1915. do 27. marta 1941. godine - reinterpretiraju se kako bi se, zapravo, legitimisale određene političke pojave u sadašnjosti.
Pre svega mislim da to pokušavaju da reinterpretiraju oni koji su direktno odgovorni za raspad jugoslovenske države. Negirajući važnost postojanja tog velikog emancipatorskog projekta kao što je bila Jugoslavija pokušavaju da opravdaju svoju ulogu u njenom uništenju. Istovremeno nastoje da afirmišu političke projekte koji bi podrazumevali formiranje nekih novih Velikih Srbija.
Radi se o imperijalnom shvatanju politike koje podrazumeva isključivo teritorije ne percipirajući uopšte ljude koji na tim prostorima žive. Dakle, taj gotovo kolonijalni odnos prema ostatku Balkana mislim da je politički krajnje problematičan.
Pristalice rehabilitacije Milana Nedića protiv događaja od 27. marta
RSE: Protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu su protestovali pristalice različitih političkih opcija - od komunista, liberala pa do crkve. Kako se u taj narativ koji pominjete konkretno uklapaju puč i demonstracije 27. marta?
Manojlović Pintar: Taj događaj je gotovo u potpunosti izbrisan iz javnog sećanja i o njemu se ne govori na afirmativan način jer je jedan od ključnih toposa antifašističke memorije na ovim prostorima. Dakle, kako živimo u vremenu anti antifašizma, o čemu je govorio Todor Kuljić, više je nego jasno da je upravo zato potrebno izbrisati sećanja na njega.
Dakle, danas su najveći protivnici 27. marta i svakog pokušaja revitalizovanja vrednosti koje su tom datumu dali komunisti u vreme postojanja socijalističke Jugoslavije, kao i građanski političari koji su bili u emigraciji - one političke snage koje pokušavaju da rehabilituju, na primer, delovanje Milana Nedića.
Dakle, oni koji pokušavaju da rehabilituju i predstave kao izuzetno odgovorne i politički mudre ljude koji su izabrali savez sa nacističkom Nemačkom i podržali formiranje neke srpske verzije nacionalsocijalizma, koji su verovali u savez srpskog seljaka sa nemačkim seljakom i na taj način ulazak Srba u porodicu arijevskih naroda. Danas su dakle najveći protivnici tog događaja oni koji imaju negativan odnos i prema Jugoslaviji i prema njenom socijalističkom nasleđu, kao i oni koji sanjaju snove o rehabilitaciji svih kojima je „srpstvo“ jedini politički program i angažman.
Snovi o teritorijalnom proširenju Srbije
RSE: U tom kontekstu se naravno dovodi u pitanje i ono što je bilo u Prvom svetskom ratu. Dakle, kritika ne samo komunista nego i Nikole Pašića i kralja Aleksandra zbog zalaganja za Jugoslaviju.
Manojlović Pintar: To su političke opcije koje ne priznaju bilo kakvu nacionalnu i etničku heterogenost na ovim prostorima i verovatno imaju viziju nekih novih teritorijalnih proširenja Srbije, koji vide mogućnost nekih novih ujedinjenja, prelaska Drine i formiranja nove velike srpske države koja bi bila etnički monolitna.
I upravo to su političke snage koje se pozivaju na Londonski ugovor iz 1915. i pokušavaju da prikažu 27. mart u što negativnijem svetlu kako bi legitimisale svoje težnje o stvaranju jedinstvene monolitne nacionalne države jer je to, po njihovim rečima, jedini garant mira na Balkanu.
Naravno, imati nacionalno pročišćene teritorije na Balkanu podrazumeva velike ljudske tragedije, stradanja i ratove, ali zagovornici takvih ideja, koji se pozivaju i na istorijske događaje o kojima govorimo, ne prezaju i od takvih političkih odluka.
RSE: Za sam kraj, možda više kao kuriozitet ali koji ilustruje sve što se dešavalo - o sudbini glavnih aktera 27. marta. Dragišu Cvetkovića, bez obzira što je njegova vlada zbačena zbog pristupanja Trojnom paku, Nemci su u dva navrata zatvarali u logor na Banjici. Srpski patrijarh Gavrilo Dožić je takođe bio zatočen.
Knez Pavle je želeo da ode u Veliku Britaniju, ali je odveden u Keniju. Dušan Simović je iz izbeglištva podržao partizanski pokret i svedočio na suđenju Draži Mihailoviću.
Manojlović Pintar: Iz toga se, zapravo, vidi koliko su taj događaj i njegovi učesnici paradigma tragizma 20. veka na ovim prostorima i činjenice da su stvarni junaci tog ratnog perioda oni koji su se direktno sukobili sa nacizmom, a ne oni koji su kunktatorskom politikom pokušavali da ostvare neke kratkoročne ciljeve.
Facebook Forum