Pišu: Dragan Štavljanin i Daisy Sindelar
Otomansko carstvo, koje je na vrhuncu svoje moći u 17. veku kontrolisalo znatne delove Evrope, Azije i Afrike, početkom 20. veka je izgubilo oko 60 odsto nekadašnje teritorije.
Nakon dva balkanska rata 1912/3., ostalo je i bez 80 procenata evropske teritorije. Imperija koja je vekovima bila veoma moćna, zahvaljujući i svojoj multikulturalnosti, sve više se okretala sebi.
Moderni reformistički pokret "Mladoturci", koji je došao na vlast u revoluciji 1908., postajao je sve nacionalističkiji sa ubrzanim propadanjem carstva.
Kao rezultat, tadašnja otomanska vlast se sve više okretala ka Anatoliji, teritoriji na kojoj se nalazi znatan deo današnje Turske, u kojoj je tada živelo dosta hrišćana, poput Grka, kao i dva miliona Jermena.
U martu 1915. saveznička flota, predvođena Britanijom i Francuskom, pokušala je da prodre kroz Dardanele, napadne Istanbul i otvori novi front.
Istovremeno, Otomansko carstvo, koje je bilo u savezu sa Nemačkom tokom Prvog svetskog rata, pribojavalo se nakon teškog poraza njene armije od ruskih snaga početkom 1915. na Kavkazu, da će car Nikolaj II, koji je težio da njegova zemlja izađe na Bosfor, pobuniti Jermene iz istočnih delova zemlje koji su se graničila sa ruskim carstvom.
Enver paša je kazao da je netursko stanovništvo nalik "tumoru koji treba odstraniti sa tela".
Enver paša, jedan od ključnih ljudi u Istanbulu, kazao je tada da je netursko stanovništvo nalik "tumoru koji treba odstraniti sa tela".
Dvadeset četvrtog aprila 1915. turski ministar unutrašnjih poslova Mehmed Talat naredio je hapšenje 250 istaknutih jermenskih intelektualaca, poslovnih ljudi i verskih lidera u Istanbulu.
Ubrzo je uhapšeno još nekoliko stotina Jermena i uglavnom su svi likvidirani. Nakon nekoliko sedmica Talat je potpisao zakon o proterivanju Jermena iz otomanske imperije i oduzimanju imovine.
Mnoga jermenska sela su spaljena do temelja, a njihovi stanovnici sahranjeni u masovnim grobnicama.
"Deo Jermena je zatvoren u koncentracione logore, a deo proteran u pustinje u Siriji, "koji je najsuvlji i najsuroviji deo imperije za život", kaže Tomas de Val (Thomas de Waal), autor knjige "Velika katastrofa: Jermeni i Turci u senci genocida" (Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide).
" 'Preseljenje' je eufemistična reč za slanje ljudi pešice hiljadama milja u pustinje u kojima skoro da nema uslova za život, tako da je to bila neka vrsta smrtne presude za ogromnu većinu ljudi", doda je Val.
U diplomatskim izveštajima i usmenom predanju koje se kasnije prenosilo, navode se brojni primeri ubijenih Jermena odsecanjem glave, vađenjem utrobe, davljenjem i spaljivanjem.
"Da bi sačuvale svoju teritoriju, otomanske vlasti su mislile da je najbolji način da unište jermensku populaciju", kaže Taner Akcam, istoričar sa Univerziteta Klark u Masačusecu, jedan od retkih turskih stručnjaka koji proučava ovaj genocid.
Otomanske vlasti su pravdale kaznene mere protiv Jermena njihovom navodnom nelojalnošću jer su se oružjem u ruci svrstali na neprijateljsku stranu.
Otomanske vlasti su pravdale kaznene mere protiv Jermena njihovom navodnom nelojalnošću jer su se svrstali na neprijateljsku (rusku) stranu.
Oko 1.5 milion Jermena je stradalo u egzodusu, izgladnjivanju i masovnim ubistvima - ili tri četvrtine. Svega 500 hiljada Jermena je preživelo, koje je emigriralo u oko 80 država formiravši moćnu dijasporu koja broji oko osam miliona. U samoj Jermeniji ima oko 3.2 miliona stanovnika.
Nakon Prvog svetskog rata, poraženo otomansko carstvo je priznalo masakr Jermena i nekim počiniocima je suđeno u Turskoj, a kasnije i u procesu na Malti.
Vlasti poražene otomanske imperije, u nastojanju da odobrovolje pobedničke sile, 1919. godine su osudile u odsustvu na smrt trojicu arhitekata genocida za "zločin protiv čovečnosti".
Britanske vlasti su deportovale oko 100 Turaka na Maltu da bi im se sudilo za ratne zločine. Međutim, zbog nedostatka dokaza i odgovarajućeg međunarodnog pravnog okvira, optuženi su oslobođeni, odnosno razmenjeni za 22 britanska zatvorenika koja je držao turski general Kemal Ataturk.
Kada je Ataturk osnovao modernu Tursku 1923., stradanje Jermena je palo u zaborav.
Sudija Đovani Bonelo ističe da je "serija planiranih slučajnosti" dovela do toga da suđenje na Malti nije imalo ulogu kao nirnbeški proces posle Drugog svetskog rata.
Kada je Kemal Ataturk zbacio otomanski režim i osnovao modernu Tursku 1923. godine, počeo je da se menja stav o ovim događajima, tačnije da padaju u zaborav.