Pridnjestrovlje: Staljinovo i Hitlerovo prekrajanje granica

Pridnjestrovlje - za razliku od ostala tri slučaja, koja se mogu definisati kao standardni primeri etničkih pokreta - jeste multietnička i multijezička oblast čiji je zajednički identitet nastajao u granicama koje je iscrtao Staljin u 1920-tim godinama uz levu obalu Dnjestra, suočavajući se sa kapitalističkom Rumunijom. Međutim, taj identitet je uglavnom nametnut istorijskim procesom rusifikacije, tako da iako su Moldavci kao najveća zajednica u Pridnjestrovlju protiv nezavisnosti ove regije, ruska grupacija i delimično ukrajinska uz direktnu pomoć Moskve, već 16 godina održavaju de fakto nezavisnost ove regije koju niko u svetu ne priznaje. Nakon više neuspešnih pregovora, ove godine su se ponovo sreli lideri Moldavije i Pridnjestrovlja. Međutim, po mnogim ocenama dogovor nije na vidiku, jer je i Pridnjestrovlje, kao i ostale tri separatističke oblasti, dodatno ohrabreno nedavnim proglašenjem nezavisnosti Kosova kao i sve zategnutijim odnosima Rusije i Zapada.

Sporna istorija

Prema popisu iz 2004. godine od 550.000 stanovnika Pridnjestrovlja, 32 odsto su Moldavci, 30 procenata Rusi i 29 odsto Ukrajinci. Pridnjestrovlje ima 4163 kvadratna kilometra.

Teritorija današnjeg Pridnjestrovlja pripala je Rusiji 1792. godine. Pošto je bilo retko naseljeno područje, ruska carevina je pospešivala naseljavanje stanovništva, uključujući Ruse, Ukrajince, Rumune i Nemce. Iako kroz istoriju teritorija preko reke Dnjestar nije bila politički u sastavu Moldavije, pojedini moldavski vladari su držali njene delove.

U 15. veku kneževina Moldavija se protezala od Karpata do Dnjestra. Tokom 1812, teritoriju istočno od reke Prut anektirala je Rusija nazvavši je „Besarabija“. Od oblasti zapadno od reke Prut i Vlaške stvorena je 1859. kraljevina Rumunija.

Niku Popesku (Popescu), ekspert u Evropskom savetu za spoljne poslove sa sedištem u Londonu (ECFR):

"U osnovi, Pridnjestrovlje je do 17 veka bilo nejasno definisana teritorija na neki način povezana sa Poljskom imperijom. Kasnije je bila uglavnom naseljena Tatarima i pod turskim uticajem. Dakle, reč je o pograničnoj teritoriji, na kojoj je potom živelo najviše Moldavaca. Krajem 18 veka nakon ratova Turske i Rusije, Pridnjestrovlje je pripalo Rusiji. Istočni deo srednjovekovne Moldavije, ili teritorija sadašnje Moldavije uključena je u Rusko carstvo. Moldavija, ili kako se tada zvala Besarabija, potom se odvojila od Rusije 1918. godine, dok je Pridnjestrovlje ostalo u sastavu Ukrajine u okviru novoformiranog Sovjetskog Saveza. Zatim je 1924. formirana Autonomna Republka Moldavija u sastavu Ukrajine, koja je se uglavnom poklapa sa teritorijom današnjeg Pridnjestrovlja. Na kraju, 1940. nekadašnja Besarabija, koja je od 1918. godine bila deo Rumunije, zajedno je sa današnjim Pridnjestrovljem ujedinjena u Moldavsku Sovjetsku Socijalističku republiku u okviru SSSR."

Da bi poduprla svoj zahtev za Besarabijom Moskva je formirala Moldavsku Autonomnu Socijalističku Sovjetsku Republiku (MASSR) 1924. u okviru Ukrajine, koja je obuhvatala levu (istočnu) obalu Dnjestra. Sovjetske vlasti su proglasile privremeno „okupirani“ grad Kišinjev, de jure prestonicom Moldavske ASSR. U tom periodu je stvorena „Moldavska etnička teorija“, koja je podrazumevala stvaranje moldavskog jezika kroz ćirilizaciju rumunskog koji je govorila otprilike trećina stanovnika Moldavske ASSR.

U Pridnjestrovlju je 1940. živelo oko 49 odsto Moldavaca. Istovremeno, u ovoj oblasti tvrde da ova teritorija nikada nije bila deo Moldavije. One su bile nasilno ujedinjene za vreme Drugog svetskog rata kada su Hitler i Staljin prekrajali granice Evrope.

Tom de Val, analitičar londonskog Instituta za rat i mir:

"Da, ovo su opravdane tvrdnje. Staljin je definitivno prepravio granice. Ali, nekoliko generacija je odraslo u okvirima ovih granica i prihvatilo ih kao istorijsku realnost, iako ih je Staljin prepravio. Istorija se menja kao i granice. Danas, kada imamo oko 190 članica UN-a, mnogo je teže prepravljati granice bez prolivanja krvi. Sada dolazimo do Kosova, koje je veoma redak slučaj i gde je došlo do menjanja granica."

Sličan je i stav Niku Popeskua:

"To nije argument, jer Kalinjingrad nije bio deo Rusije sve do pred kraj Drugog svetskog rata. Zapadni deo današnje Poljske nikada joj nije pripadao kroz istoriju. Ukrajini su pripojeni značajni delovi teritorije Poljske koji nikada kroz istoriju nisu bili njeni. Dakle, da ponovim, to nije argument koji ima pravnu validnost u slučaju Pridnjestrovlja. Istovremeno, time bi se politički otvorila mnoga pitanja oko promena granica.

Nakon Drugog svetskog rata, Moldavija je obnovljena u granicama iz 1940. i prošla je kroz period industrijalizacije i rusifikacije. Oko 300 hiljada Rusa je naseljeno između 1944. i 1959. uglavnom u Pridnjestrovlju i u nekoliko gradova na desnoj obali. Istovremeno, više od 500 hiljada Moldavaca je deportovano na daleki istok SSSR ili su bili primorani da rade u ostalim republikama SSSR. U međuvremenu, oko 200 hiljada Moldavaca je umrlo tokom velike gladi 1946-7. koja je bila izazvana katastrofalnom sušom i nasilnom kolektivizacijom poljoprivrednih gazdinstava. Na delu je bila politika derumunizacije.

U 1946. u državnom i partijskom rukovodstvu Moldavije bilo je samo 14 odsto Rumuna.

Niku Popesku (Popescu):

"Pridnjestrovlje je oduvek bio prilično vezano za Ukrajinu, odnosno Rusiju i, naravno, prilično rusifikovano. Tokom sovjetskog perioda, Staljin je u procesu industrijalizacije 1930-ih insistirao na gradnji velikih industrijskih pogona u Pridnjestrovlju. Zbog toga je ona bila češće direktno podređena Moskvi nego rukovodstvu Moldavske Sovjetske Socijalističke Republike. Razvoj industrije u Pridnjestrovlju je značio i dolazak velikog broja radnika iz Ukrajine i Rusije, odnosno radničke klase.

Najveći depo municije u Evropi

Pridnjestrovlje, koje je već 1945. bilo razvijenije od ostatka Moldavije, postalo je industrijski centar ove republike. Dok je ekonomija na desnoj obali uglavnom počivala na poljoprivredi i lakoj industriji, u Pridnejstrovlju je dominirala teška industrija i preduzeća koja su radila za sovjetski vojni kompleks. Iako je činilo svega osminu teritorije Moldavije, u Pridnjestrovlju je ostvarivano 40 odsto društvenog proizvoda ove republike i proizvođeno 90 procenata struje.

Ruski je bio zvanični jezik Moldavske republike tokom sovjetske vladavine, dok je rumunski bio sveden na „kuhinjski“, odnosno u užim, privatnim krugovima. Štaviše, rumunski (zvanično je nazvan moldavski) pisan je ćirilicom i sovjetski lingvisti i istoričari su pokušavali da dokažu da su moldavski jezik i nacija posebni u odnosu na rumunski.

Na vojnom planu, 14. sovjetska armija je stacionirana u Moldaviji od 1956. i ostala je tu i nakon raspada zemlje da bi čuvala verovatni najveći depo municije u Evropi koji je formiran u sovjetsko vreme za moguće operacije na jugoistočnom frontu u slučaju izbijanja Trećeg svetskog rata. Štab 14 sovjetske armije premešten je 1994. iz Kišinjeva u Tiraspol, glavni grad Pridnjestrovlja. Ove snage su bile presudne u pomoći Pridnjestrovlju da pobedi moldavsku armiju.

U drugoj polovini 1980-ih, Gorbačovljeva politika glasnosti i perestrojke otvorila je put prorumunskim intelektualcima da iskažu svoje protivljenje ruskoj dominaciji. Inspirisani sličnim pokretima u baltičkim zemljama, oni su ogranizovali proteste u maju 1989. godine u okviru Narodnog fronta Moldavije, koji je postajao sve masovniji, tražeći da rumunski sa latiničnim pismom postane zvanični jezik u Moldaviji. Taj zahtev je podržavao ne samo veliki broj građana već i umereni komunistički zvaničnici.

Kao rezultat, Vrhovni Sovjet Moldavske Sovjetske Socijalističke republike usvojio je zakon 31. avgusta 1989. kojim je moldavski jezik sa latiničnim pismom, proglašen zvaničnim jezikom republike. Bilo je predviđeno da svako koje po prirodi svog posla upućen na komunikaciju sa građanima mora da govori i moldavski i ruski. Bio je prevdiđen i obavezni test iz znanja oba jezika za pet godina. S obzirom da je moldavska populacija uglavnom govorila i ruski, ali je samo manji deo pripadnika drugih nacija znao moldavski jezik, uredba je najviše pogodila one koji su govorili ruski, jer su se bojali marginalizacije i diskriminacije.

Moldavski pokret se od samog početka suočio sa opozicijom iz drugih etničkih grupa. Na jugu Moldavije živi oko 160.000 Gagauza (hrišćanska zajednica čiji je jezik sličan turskom), kao i 80.000 Bugara. Usledili su protesti u ovom delu zemlje i sukob između Moldavaca i Gagauza skoro da je postao nasilan u oktobru 1990.

Sve jači antiruski sentiment i učestalo pominjanje mogućnosti ujedinjenja sa Rumunijom, izazvao je uznemirenost i žestoku reakciju među populacijom koja je govorila ruski. Usledio je „reaktivni“ nacionalizam sa kontra demonstracijama i štrajkovima. Uprava velikih preduzeća u Pridnjestrovlju pribojavala se da potpadne pod direktnu jurisdikciju novih moldavskih vlasti. Oni su bili izrazito proruski orijentisani i vezani sa Moskvom. Njihova pozicija je bila očuvanje SSSR.

Nakon proglašenja Pridnjestrovljske Sovjetske socijalističke republike 1990. oko 50 hiljada naoružanih moldavskih dobrovoljaca krenulo na Pridnjestrovlje, ali je masovno nasilje sprečeno intervencijom 14 sovjetske armije. 25. novembra 1990. trupe sovjetskog ministarstva unutrašnjih poslova obezbeđivale su izbore za Vrhovni Sovjet Pridnejstrovlja.

Odmah nakon neuspelog puča protiv Mihaila Gorbačova u Moskvi u avgustu 1991, Moldavija je 2. septembra iste godine proglasila nezavisnost. Kao kontramera, 1 decembra 1991. Igor Smirnov je postao prvi predsednik „Pridnjestrovljske Moldavske Republike“, čija je nezavisnost potvrđena istog dana na referendumu. Paramilitarne jedinice Pridnejstrovlja započele su „puzajući puč“. Tokom zime 1991-2, one su opkolile i napale nekoliko moldavskih policijskih stanica u Pridnjestrovlju i nastojale su da zbace lokalne vlasti u ruralnim područjima uglavnom naseljenim Moldavcima koje su izrazile lojalnost vlastima u Kišinjevu.

U proleće 1992. „puzajući puč“ je prerastao u potpuni rat. Najžešće borbe su vođene u Benderu i oko Dubasarija, gde su moldavske snage uspele da osvoje pozicije u nekoliko sela na levoj obali Dnjestra. Međutim, 20. juna 1992. usledila je žestoka reakcija sovjetske 14 armije nakon napada moldavskih snaga.

Niku Popesku:

"To je bila direktna intervencija 14. sovjetske armije na čelu sa generalom Lebedom, koja je predstavljena kao osiguravanje mira. Međutim, sovjetske trupe su bile angažovane protiv moldavskih snaga. Dakle, moldavske trupe su bile poražene delimično i zbog ruskih snaga u Pridnjestrovlju."

Intervencija sovjetskih snaga dovela je do primirja ali je osigurala i de fakto nezavisnost Pridnjestrovlja. Bilans rata je bio nekoliko stotina poginulih.

Moldavija je registrovala 51 hiljadu izbeglica iz Pridnjestrovlja, mada ih je prema nekim podacima bilo 130.000. UNHCR procenjuje da se ogromna većina vratila i da je ostalo još oko 1.000 raseljenih.